1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության

հռչակման ներքին և արտաքին քաղաքական նախադրյալները

 

 

Հիմ­նա­բա­ռեր՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի Հան­րա­պե­տութ­յուն, Ար­ցախ, միա­ցում, ան­կա­խութ­յուն, հռ­չա­կա­գիր, հան­րաք­վե, ջարդ, «Օղակ» գոր­ծո­ղութ­յուն։

 

Մեր քա­ղա­քա­կա­նութ­յան տե­սութ­յան և մար­տա­վա­րութ­յան ո­լոր­տում կա երեք հիմ­նա­հարց։ Առա­ջի­ն. ինք­նո­րո­շու­մը հա­ճա­խ հա­կադր­վում է տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան դրույ­թին, բայց որ­ևէ ա­ռու­մով չի զի­ջում դրան։ Հետ­ևա­բար, մեր բա­նակ­ցա­յին կող­մը, պաշտ­պա­նե­լով իր կյան­քը, ու­նեց­ված­քը, ազ­գա­յին պատկա­նե­լութ­յունն ու Հայ­րե­նի­քում ապ­րե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նը, պետք է արտա­քին աշ­խար­հով մեկ տա­րա­ծի  ջար­դե­րի, ազ­գա­յին զտում­նե­րի, շրջափակման, Ադր­բե­ջա­նի եր­կա­րա­ժամ­կետ ցե­ղաս­պան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մա­սին ճշմար­տութ­յու­նը¹: Ակն­հայտ է, որ ժո­ղո­վուր­դ­ն իշ­խա­նութ­յան անտրտունջ ու ի­րա­վա­զուրկ կցոր­դը չէ, ո­րի հան­դեպ կա­րե­լի է կի­րա­ռել ցան­կա­ցած բռնություն։ Այդ պարզ ճշմար­տութ­յու­նը անհ­րա­ժեշտ է հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն քա­րոզել և­ ա­պա­ցու­ցել մեր քա­ղա­քա­կա­նութ­յամբ²: Կա-//-121  ­նո­նա­վոր և­ անվ­րեպ քա­րոզ­չութ­յու­նը նույն­չափ կար­ևոր է հա­ջո­ղութ­յան հաս­նե­լու հա­մար, որ­քան պաշտ­պա­նու­նա­կութ­յու­նը։

Երկ­րորդ. ինք­նո­րոշ­ման եր­կու հիմ­նա­կան ձևերն են՝ ան­կա­խութ­յունն ու միա­ցու­մը։ Մե­կու­սաց­ված ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ստեղ­ծում են ի­րենց պե­տութ­յուն­նե­րը, իսկ մաս­նատ­ված ազ­գե­րը միա­նում են, հատ­կա­պես երբ ա­ռան­ձին վերց­րած նրանք կեն­սու­նակ չեն։ Միաց­ման դրույ­թը մեր շարժ­ման հիմքն է և, թերևս, ավելին։ Ինչպես անց­յա­լում, այնպես էլ­ այ­սօր Ար­ցախն ի վի­ճա­կի չէ միայ­նակ պաշտ­պան­վե­լու։ Փոքր տարածքի, ար­տա­քին ճա­նա­պարհ­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յա­ն, թշնա­մա­կան մի­ջա­վայ­րի հետևանքով հանրապետությունն ապրում է սաստկացող արտաքին ճնշման, նաև նոր հարձակման վտանգի պայմաններում։ Սա­կայն մնա­ցած Հա­յաս­տանն էլ ի զորու չէ ա­պա­հո­վելու իր անվ­տան­գութ­յունն ա­ռանց ար­տա­քին պաշտ­պա­նութ­յան։ Թեև Հայաստանի Հանրապետության դրությունը համեմատաբար ա­վե­լի բար­վոք է սո­ցիալ-տնտե­սա­կան աս­պա­րե­զում, բայց ռազ­մա­կան ա­ռու­մով նրա գոր­ծե­րը ա­վե­լի լավ չեն։ Միաս­նա­բար մեր կե­նաց ու հա­ջո­ղութ­յուն­նե­րի հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը (իսկ այ­սօր հարցն այդ­պես է դրված) էա­պես ա­ճում է։

Տո­ղե­րիս հե­ղի­նա­կը պնդում է, որ միաս­նութ­յու­նը ճիշտ, գու­ցե մեզ համար միակ ըն­դու­նե­լի ու­ղին է, որով ընթանալու //-122  դեպքում հայկական պետականութ­յու­նը ոչ միայն կկա­րո­ղա­նա գո­յատ­ևել, այլև կյանքի կոչել քաղաքական և քա­րոզ­չա­կան ա­ռու­մով օգ­տա­կար երկու հայկական հանրապետությունների միա­ցման գոր­ծըն­թա­ցը՝ հրաժարվելով անջատողականութ­յան գոր­ծե­լա­կեր­պից։ Հարցն այն է, որ այդ սկզբունք­նե­րը նշանակում են տար­բեր գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յուն ու մար­տա­վա­րութ­յուն, միջազգային հարաբերությունների տարբեր խաղակիցների ընտ­րութ­յուն։ Առաջին հեր­թին մեզ հար­կա­վոր է հոգ տա­նել ազ­գա­յին կյան­քի հիմ­քե­րի, այն է՝ բնակ­չութ­յան և տա­րած­քի անվ­տան­գութ­յան, արդ­յու­նա­վետ կառավարման, մշակման և­ այդ նպա­տա­կով անհրաժեշտ գի­տաար­տադրա­կան ու հասարակական համակարգերի զար­գաց­ման մա­սին։ Ն­մա­նօ­րի­նակ երկ­րի արտաքին հա­ջո­ղութ­յուն­նե­րը նրա ներ­քին նվա­ճում­նե­րի ա­ծանց­յալն են։

 Իսկ մեր հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը, այդ թվում՝ ԽՍՀՄ կենտ­րո­նա­կան իշխանություն­նե­րը, 1988թ. փետր­վա­րի 20-ից սկսած՝ փորձում էին ձևախեղել Արցախյան շարժման էությունն՝ անխուսափելի դարձնելով դրա վերածումը խոշոր ռազմական բախման³, որ­պես­զի անհ­նա­ր լի­ներ կարգավորել խնդիրն անմիջական կողմերի ընդգրկմամբ։ Մոսկ­վա­յում կի­րա­ռում էին հայերին անարգող «հավասարեցումը», երբ ԼՂԻՄ մարզ­խորհր­դի և Հայ­կա­կան ԽՍՀ Գերա­գույն խորհր­դի նստաշր­ջան­նե­րը հա­վա­սա­րեց­նում էին հայերի ջար­դե­ր, բռնա­գաղ­թ իրագործող, Հայաստանը լիակատար շրջափակման ենթարկող Ադրբե­ջա­նի քաղաքականությա­նը, 1989թ. դեկ­տեմ­բե­րի 31-ից 1990թ. հուն­վա­րի 2-ին Նա-//-123  ­խիջ­ևա­նի ԻԽՍՀ-ում 800 կմ­ ար­տա­քին սահ­մա­նի վերացմանն ու հուն­վա­րի 20-ին այդ ինք­նա­վա­րութ­յան՝ ԽՍՀՄ կազ­մից դուրս գա­լու մա­սին հայտա­րա­րութ­յա­նը։ Կենտ­րո­նից էին «փա­թա­թում» մեզ ոչ պի­տա­նի, բայց ծանր գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան մե­ղադ­րանք­նե­րով հղի ան­ջա­տու­մը։ Այն էլ այն­պի­սի պայման­նե­րում, երբ Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի տնտե­սա­կան ենթակառուցվածքի 40%-ը քան­դել էր 1988թ. դեկ­տեմ­բեր­յան երկ­րա­շար­ժը։ Հատկապես վերոնշյալ հեռանկարով միութենական Կենտրոնն Արցախյան հիմնախնդրի փա­թե­թա­յին հա­մա­լիր լու­ծու­մը փո­խա­րի­նե­ցին փու­լա­յին մոտեցմամբ։ Եվ ան­գամ այդ տար­բե­րա­կը, որի դրսևորումն էր 1989թ. հուն­վա­րի 12-ից նոյեմ­բե­րի 28-ը գործած ԼՂԻՄ-ի Հա­տուկ կառավարման կո­մի­տեն, իրականաց­նում էին միա­կող­մա­նի, ծայ­րա­հեղ կան­խա­կա­լութ­յամբ և­ որ­պես ժամա­նա­կա­վոր մի­ջոց։

Ար­վեց ա­մեն ինչ՝ սահ­մա­նադ­րա­կան ու բա­ցար­ձակ օ­րի­նա­կան լու­ծու­մը նողկա­լի, շա­րու­նակ տա­րած­վող ջար­դե­րով, շրջա­փակ­մամբ, բռնա­գաղ­թով ու մար­տե­րով փո­խա­րի­նե­լու հա­մար։ Դ­րանց ա­վե­լա­ցան կա­մա­յա­կան ձերբակալություն­ներն ու կտտանք­նե­րը Շու­շիի և Ադր­բե­ջա­նի բան­տե­րում, որտեղ տի­րում էր իս­կա­կան «զու­լում»։ Հակահայկական իշխանությունները գազա­նա­յին, նվաս­տա­ցու­ցիչ բռնութ­յուն­նե­րով հե­տա­մուտ էին, որ Արցախի հայերը հրա­ժար­վեին իրենց ազ­գութ­յու­նից ու Հայ­րե­նի­քից, ազգային ար­ժեք­նե­րից ու մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նից։ Պե­տութ­յու­նն, ան­տե­սե­լով ԽՍՀՄ գործող Սահ­մա­նադ­րութ­յան 11-րդ հոդ­վա­ծը, մեր­ժում էր բարձ­րա­գու­յն ինքնիշխա­նութ­յան ի­րա­վա­սութ­յու­նը ԽՍՀՄ ողջ տա­րած­քի նկատ­մամբ՝ սեփակա­նութ­յան իր ի­րա­վուն­քը փո­խան­ցե­լով հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րից մեկին։ Մ­յուս կող­մից, նա այդ (Ադրբեջանական) հանրապհղետությունում օ­րեն­քից դուրս էր մղել հա­յե­րին։ Այդպիսով, պե­տութ­յու­նը բոյ­կո­տել էր իր պարտականությու­նը՝ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի կյանքն ու սե­փա­կա­նութ­յու­նը //-124  պաշտ­պա­նե­լու ա­ռու­մով։ Հա­մընդ­հա­նուր զի­նա­պար­տութ­յան պայ­ման­նե­րում իշխա­նութ­յու­նը չէր զի­նել բնա­կիչ­նե­րին, որոնց ղեկավարումը հար­կա­վոր էր հանձնարարել ՆԳՆ հրա­հան­գիչ­նե­րին, ովքեր պետք է վերահսկեին ու կազմակերպեին ջարդարարների ճնշումը։ Չէ՞ որ պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի ճանա­չումն ու կա­տա­րու­մը ի­րա­վա­կան հա­մա­կար­գի գլխավոր հատ­կա­նիշ են։ Մար­դու ա­զա­տութ­յան երաշ­խիք­ներն են նրա ի­րա­վունք­նե­րի գոր­ծադ­րումն ու պե­տության պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի կա­տա­րու­մը ան­հա­տի նկատ­մամբ։ Մնացած բո­լոր ե­ղա­նակ­նե­րը բռնա­կա­լութ­յուն են (կու­սակ­ցա­կա­ն-ոս­տի­կա­նա­կան, ռազ­մա­կան, պաշ­տո­նա­կան վե­րնախա­վային) տար­բեր դի­մակ­նե­րով։ Մինչ­դեռ 1988-1991թթ. Խորհր­դա­յին պե­տութ­յունն իր ան­պատ­ժե­լիութ­յան մթնոլորտով խրա­խու­սում էր ջար­դա­րար­նե­րին, զրպար­տում և­ ա­ռանց աչքը թարթե­լու ստում մեր հա­սա­րա­կութ­յան մա­սին զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վութ­յան միջոց­նե­րով։ Ն­ման մի­ջոց­նե­րով կար­գա­վոր­ման ի­րա­վա­կան գոր­ծե­լա­կեր­պը մտցնում էին փա­կու­ղի՝ բա­խու­մը փո­խադ­րե­լով քրեա­կան, իսկ հե­տո՝ ռազ­մա­կան աս­պա­րեզ։

ԽՍՀՄ ղե­կա­վա­րութ­յան ու նրա Գե­րա­գույն խոր­հր­դի ակն­հայտ անքաղաքա­կիրթ պահ­ված­քը դրդեց ՀՀ և մար­զա­յին պատ­գա­մա­վոր­նե­րին 1989թ. հոկ­տեմ­բե­րի 10-ին ու դեկ­տեմ­բե­րի 13-ին, 1990թ. դեկ­տեմ­բե­րի 2-ին բոյ­կո­տել ԳԽ նստաշր­ջան­ներն ու IV հա­մա­գու­մա­րի քննար­կում­նե­րը, 1990թ. փետր­վա­րի 19-ի ար­տա­հերթ նիս­տում սուր բա­նա­վե­ճի բռնվելու հակահայկական դիրքորոշում ունեցող պատ­գա­մա­վոր­նե­րի հետ, սեպ­տեմ­բե­րի 9-29-ը նստել հա­ցա­դու­լի՝ ներ­քին զոր­քե­րի բռնա­կա­լութ­յու­նը վե­րաց­նե­լու, հայերի բռնա­գաղ­թը կանխելու և կանխար­գե­լե­լու և Ար­ցա­խում սահ­մա­նադ­րա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը վերականգնե­լու պա­հանջ­նե­րով։ Իսկ ա­վե­լի ուշ՝ 1991թ. օ­գոս­տո­սի 27-ին, Հենրիկ Ի­գիթ­յա­նը միու­թե­նա­կան պատ­գա­մա­վոր­նե­րի առջև //-125  հանդես եկավ ամփոփիչ ճա­ռով⁴: 1990թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին ԼՂԻՄ-ի բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րի պատ­գա­մա­վոր­նե­րի կողմից ԽՍՀՄ նա­խա­գա­հին, միու­թե­նա­կան ատ­յան­նե­րին ու Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան ԳԽ-ին հղած դի­մու­մի տեքս­տում տեղ­յակ էր պահ­վում ներ­քին զոր­քե­րի և Ադր­բե­ջա­նի կազմ­կո­մի­տեի սան­ձա­զերծած պետական ա­հա­բեկ­չութ­յան մասին, որը, փաս­տո­րեն, ուղղ­ված էր ոչն­չաց­ված ինքնա­վա­րութ­յան բնակ­չութ­յան ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լութ­յան դեմ։ Կենտ­րո­նից խրա­խուս­վող Բաք­վի իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը բա­ցեի­բաց ի­րա­կա­նաց­նում էին հա­յե­րի դեմ ուղղ­ված պե­տա­կան ցե­ղաս­պա­նութ­յուն։ Նույն օրը՝ սեպտեմբերի 27-ին, Մոսկ­վա­յում հրա­վիր­ված ինք­նա­վար կազմա­վո­րում­նե­րի հա­մա­գու­մա­րն ապարտեիդ՝ ռա­սա­յա­կան խտրա­կա­նութ­յուն, ան­վա­նեց միու­թե­նա­կան քաղաքակա­նութ­յու­նը՝ պա­հան­ջելով դադարեցնել ինք­նա­վա­րութ­յուն­նե­րի ոչնչաց­ումը և  1989թ. նո­յեմ­բե­րի 28-ի որո­շման հիման վրա վե­րա­կանգ­նել ԼՂԻՄ-ի իշ­խա­նութ­յան սահ­մա­նադ­րա­կան մար­մին­նե­րը։ Սակայն այդ օրինական պահանջն ան­տե­սվում էր ընդհուպ 1991 թ. ա­մա­ռը։ Այդ առու­մով ա­նօ­գուտ էին ար­ցախ­ցի­նե­րի հավաքական գրավոր դիմումն ու նրանց՝ 1991թ. հու­նի­սի 29-ի հան­դի­պու­մը Միութ­յան ղե­կա­վա­րութ­յան հետ, հու­լի­սի 3-ին զրույ­ցը ԽՍՀՄ նախա­գա­հի հետ, ինչ­պես նաև հու­լի­սի 9-ին Հա­յաս­տա­նի Գե­րա­գույն խորհր­դի ներ­կա­յաց­րած մե-//-126  ­ղադ­րան­քը, որով դա­տա­պար­տվում էին Կենտ­րո­նի հրամանով տան­կե­րի, կոր­ծա­նիչ ՄԻԳ-23-ի և ծանր հրե­տա­նու գոր­ծադ­րու­մն ու Շա­հում­յա­նի շրջա­նի իս­պառ ա­մա­յա­ցած 20 բնա­կա­վայ­րե­րից 5 հա­զար անձանց վտա­րումը։

Հի­շեց­նենք՝ 1990 թվա­կա­նը մեզ հա­մար սկսվեց հուն­վա­րի 11-20-ին Բաք­վում ի­րա­կա­նաց­ված, խայ­տա­ռակ չա­փե­րի հա­սած, ընդգծված դաժանությամբ իրագործված ջար­դով, սա­կայն կենտ­րո­նա­կան իշ­խա­նութ­յու­նը ամ­սին 15-ին և 16-ին ար­տա­կարգ դրութ­յուն մտցրեց Ար­ցա­խում և Գո­րի­սում, որտեղ վի­ճա­կը հանդարտ էր, իսկ ՆԳՆ զոր­քե­րը ար­դեն բազ­միցս կրակ էին բա­ցել (1989թ. հոկտեմ­բե­րի 10-ին, նո­յեմ­բե­րի 2-ին, 1990թ. հուն­վարի 2-ին, 5-ին և 9-ին, հե­տո ապ­րի­լի 26-ին, մա­յի­սի 24-ին, 1991թ. հոկ­տեմ­բե­րի 28-ին՝ ՕՄՕՆ-ի կրա­կը դպրոցում) Ս­տե­փա­նա­կեր­տի բնա­կիչ­նե­րի վրա⁵: Ի պա­տաս­խան ցեղասպանության ող­բեր­գա­կան սաստ­կաց­ման (այդ­պեն են ո­րա­կել 1990թ. հունվա­րի 15-ին Եր­ևա­նում Նա­խա­րար­նե­րի Խոր­հուրդն ու ՀԿԿ կենտ­կո­մը)՝ նույն ամ­սի 23-ին մեր հան­րա­պե­տութ­յան Գի­տութ­յուն­նե­րի ա­կա­դե­միան դի­մեց աշ­խար­հի բո­լոր գիտ­նա­կան­նե­րին՝ տե­ղե­կաց­նե­լով ԱդրԽՍՀ-ում հայ ժո­ղովր­դի բար­բա­րո­սա­կան բնաջնջ­ման մա­սին։ Հուն­վա­րի 25-ին և 26-ին Մարզ­խորհր­դի պատ­գա­մա­վոր­ներն էլ դի­մե­ցին բո­լոր մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րին, այնու­հետև՝ ԱՄՆ, Անգ­լիա­յի, Ֆ­րան­սիա­յի և Չի­նաս­տա­նի դես­պա­նատ­նե­րին⁶: Իսկ կենտ­րո­նա-//-127  ­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը ցա­վակ­ցութ­յուն էին հայտ­նում բա­նա­կի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի զո­հե­րին, և Բաք­վում ար­տա­կարգ դրութ­յուն մտցվեց հուն­վա­րի 20-ին միայն։ Բո­լոր պա­հանջ­նե­րը՝ ժա­մա­նած ստորաբաժանում­նե­րը տե­ղա­կա­յել պաշտ­պան­վող վայ­րի սահ­ման­նե­րում և նրանց չներ­քա­շել ներ­քին կյանք, ապարդ­յուն էին։ Դ­րա փո­խա­րեն ու­նեինք 91 սպան­ված, 60 պա­տանդ⁷, խոշ­տան­գված, կո­ղո­պված բազմաթիվ հայրենակիցներ: Նաև փաստ էին Խորհր­դա­յին բա­նա­կի ու­ղիղ մաս­նակ­ցութ­յու­նը 1991թ. ապ­րի­լի 30-ից մա­յի­սի 16-ը տեղի ունեցած «Օ­ղակ» գոր­ծո­ղութ­յա­նը, գնդա­ցիր­նե­րի, ուղղա­թիռ­նե­րի, հրե­տա­նու կի­րա­ռու­մը ԼՂԻՄ-ի և Շա­հում­յա­նի շրջա­նի 26 գուղերի ա­վեր­ման ժա­մա­նակ։ ԽՍՀՄ ՆԳՆ-ը ապ­րիլ - մա­յի­սին, մինչև օ­գոս­տոս ի­րա­կա­նաց­ված էթնիկ զտում­նե­րի ան­մի­ջա­կան մեղ­սա­կից էր⁸: //-128 

Այս­պես, 1991թ. հու­լի­սի 13-21-ին ներ­քին զոր­քե­րի պա­րե­տատունը պահանջեց Մա­նա­շի­դի, Էր­քե­ջի և Բուզ­լու­խի գյու­ղա­ցի­նե­րից ե­րեք օ­րում տեղափոխ­վել ՀՀ։ Այ­նու­հետև նրա զոր­քե­րը ներ­խու­ժե­ցին գյու­ղեր՝ տեղի հայերին հանձ­նելով Բաք­վի օ­մօ­նա­կան հրո­սակ­նե­րին՝ թալա­նե­լու զոհերին մինչև վեր­ջին ծե­ղը։ «Անձ­նագ­րա­յին տվյալների ստուգ­ման» արդյունքում սպան­ե­ցին 41, վիրավոր­ե­ցին 70, պա­տանդառվեցին 335 տե­ղաբնա­կ­նե­ր, նրան­ցից ե­րեք հո­գու տան­ջա­մահ ա­րե­ցին բան­տե­րում, իսկ ե­րեք գյու­ղերն իս­կույն բնա­կեցվե­ցին ադրբե­ջան­ցի­նե­րով։ Նշված գործողությունները ստիպեցին հայերին նախաձեռնել  ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յան մի­ջո­ցա­ռում­ներ։ Միևնույն ժամանակ, 1990թ. հուն­վա­րի 13-ին՝ հա­վա­քի ընթացքում, Բաք­վի խա­ժա­մու­ժը պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րեց Հա­յաս­տա­նին՝ պատերազմին մաս­նակ­ցե­լու կոչ ա­նե­լով բո­լոր բնակիչ­նե­րին։ Նույն այդ օ­րը Հա­մա­հայ­կա­կան միաց­յալ ճա­կա­տը հայ­տա­րա­րեց կա­մա­վոր­նե­րի հա­վա­քագ­րման և ն­րանց շրջա­նա­յին խմբե­րին ռազ­մա­կան պատրաս­տութ­յան բե­րե­լու մա­սին։ Հուն­վա­րի 14-ին ստեղծ­վեց միաս­նա­կան ռազմա­կան շտա­բը, ու մենք գործ ու­նեինք ոչ միայն Բաք­վում շա­րու­նակ ա­ճող վայ­րա­գութ­յուն­նե­րի հետ, այլև մեր մայ­րա­քա­ղա­քից ոչ հե­ռու՝ Նա­խիջ­ևա­նում ընթա­ցող մար­տե­րի հետ⁹: Արդ­յո՞ք հնա­րա­վոր էր կան­խել Բաք­վի սար­սափ­նե­րը։ Ի­հար­կե։ Դեռ 1989թ. սեպ­տեմ­բե­րի 12-ին ՀԽՍՀ Դա­տա­խա­զութ­յան կո­լե­գիան դի­մեց ԽՍՀՄ գլխա­վոր դա­տա­խազ Ա.Սու­խար­ևին՝ պա­հան­ջե­լով ան­հա­պաղ պաշտ­պա­նել բաք­վե­ցի­նե­րի կյան­քը, սեպ­տեմ­բե­րի 13-ին մեր Գե­րա­գույն խորհրհդի Նա­խա­գա­հութ­յու­նը հա­ման­ման ուղերձ հղեց Մոսկ­վա­յի իր գործընկեր­նե­րին և հար­ևան­նե­րին, իսկ ամ­սի 23-ին Գե­րա­գույն խոր­հուր­դը միաձայն կա­յաց­րեց հա­մա­պա­տաս­խան ո­րո­շում։ Սա­կայն տղա­մարդ­կանց զինում կամ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի և նրանց գույ­-//-129  քի կազ­մա­կերպ­ված դուրսբերու­մ տե­ղի չու­նե­ցավ։ Դրա փո­խա­րեն՝ 1990թ. հուն­վա­րի 21-ին Շու­շիում շրջկո­մի 1-ին քար­տու­ղար Վ. Ջա­ֆա­րո­վի՝ զանգվածային հավաքում բղավելուց հե­տո, ամ­բո­խը երդ­վում էր դուրս քշել բո­լոր հա­յե­րին մար­զից։ Խո­րա­ցող ապօրինութ­յունն ու կու­սակ­ցութ­յան ատ­յան­նե­րից խրա­խուս­վող ոս­տի­կա­նա­կան բռնա­կա­լութ­յան սան­ձար­ձա­կութ­յու­նը, Բաք­վի ջար­դե­րի վե­րա­ճու­մը 1991թ. «Օղակ» գոր­ծո­ղութ­յա­ն, ինչ­պես նաև ՆԳՆ զոր­քե­րի ակտիվ, նախաձեռնողական մասնակցությունը Շա­հում­յա­նի շրջա­նի զուտ հայ­կա­կան, բազ­մա­դար­յա գյու­ղե­րի հայաթափմանը, ստի­պե­ցին ՀՀ օ­րենս­դիր­նե­րին 1991թ. հու­լի­սի 15-ին կի­սել ինքնա­վա­րութ­յան լիա­զոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի գնա­հա­տա­կանն ու ճա­նա­չել նրանց պայ­քա­րը որ­պես ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յուն։ Դա նախատեսում էր իշխանութ­յան օրի­նա­կան մար­մին­նե­րի վե­րա­կանգ­նու­մ և­ ու­ղիղ բանակցություննե­ր հա­կա­ռա­կոր­դի հետ։

23-ին Շուշիում Ն­շենք, որ մեր ժո­ղովր­դի ինք­նութ­յան և կեն­սա­կան շա­հե­րի դեմ վար­վող խառ­նա­ծին (հիբրի­դա­յին) պա­տե­րազ­մը հայերին մղեց հա­մադր­ման (ին­տեգ­րա­ցիոն) քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն վարել։ ՀՀ Գերա­գույն խոր­հուրդն ու Հա­յոց հա­մազ­գա­յին շար­ժու­մը սա­տա­րե­ցին քա­ղա­քա­կան միաս­նութ­յու­նը ԼՂԻՄ-ի հետ՝ վերց­նե­լով օգ­տա­վետ տար­րե­րը բո­լոր առ­կա լու­ծում­նե­րից։ 1991թ. ամ­ռան ողբերգա­կան ու ծայ­րաս­տի­ճան վտան­գա­վոր դրութ­յու­նը պա­տաս­խանն էր այն հար­ցի, թե ին­չու ենք միաց­ման գա­ղա­փա­րից ու դրա քա­րո­զից անցում կատարել ան­կա­խութ­յան գաղափարի կենսագործմանը․ 1) ա­ռա­ջին ու­ղին ար­գե­լեց կենտրո­նա­կան իշ­խա­նութ­յու­նը՝ ճնշե­լով տե­ղա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը հիմնախնդ­րի կար­գա­վոր­ման փո­խա­րեն։ 1990թ․ սեպ­տեմ­բե­րից մինչև 1991թ. փետր­վա­ր՝ ար­յու­նա­լի հուն­վա­րով հան­դերձ, սան­ձար­ձակ ա­հա­բեկ­չութ­յանը դեմ հան­դի­ման, խա­ղաղ սահ­մա­նադ­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը անհ­նա­րին էր։ //-130  Կենտ­րո­նը ոչն­չաց­նում էր ու խոշ­տան­գում ինք­նա­վա­րութ­յան հա­յե­րին՝ ի­րենց ազ­գա­յին ու մշա­կու­թա­յին ինք­նութ­յան, ապ­րե­լա­կեր­պի հա­մար․ 2) համընդհանուր դար­ձած վտան­գը պա­հան­ջում էր ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յուն և­ ավե­լի մեծ ա­զա­տութ­յուն տե­ղե­րում՝ նաև ողջ աշ­խար­հին դի­մե­լու հա­մար։ Նման մի­ջո­ցա­ռում­նե­րից էին Ար­ցա­խի հա­մա­գու­մա­րի 1989թ. օ­գոս­տո­սի 23-ի Հռչակագի­րը՝ ՄԱԿ-ին հաս­ցեագ­րած հե­ռագ­րով, հե­տո 1989թ. սեպ­տեմ­բե­րի 5-ի Ազ­գա­յին խորհր­դի և 1991թ. մա­յի­սի 15-ի Մարզ­գործ­կո­մի հե­ռա­գիր-դի­մում­նե­րը նույն ատ­յա­նին, ինչ­պես նաև ուղերձ­ները տարբեր երկր­նե­րին․ 3) ԽՍՀՄ-ի սաստկա­ցող տար­րա­լու­ծու­մը պա­հան­ջում էր նույն բնույ­թի և­ ուժգ­նութ­յան քայլեր¹⁰, 4) մենք ձգտում էինք տեղ­ափակել վտանգն ու նրան­ից զերծ պահ­ել մեր Հ­այր­են­իք­ի հիմն­ակ­ան մաս­ը։ Բ­այց արտ­աք­ին աշխ­արհ­ը հասկ­ան­ում էր, որ խոսքը մեկ Հ­այ­աստ­ան­ի մաս­ին է, և 2008թ. նոյեմբեր­ի 2-ի Մ­ոսկ­ովյ­ան հռչակագրից ի վեր բան­ակց­ում էր միայն Երև­ան­ի հետ։

1991-1994 թվակ­անն­եր­ից ցայս­օր կոր­ուստն­եր­ի մեր բաժին­ը միաս­ին ենք կրում։ Արդյ­ոք հարկ­ավ­ո՞ր էր շարու­նակ­ել Մ­իաց­ում­ի քարոզչ­ությ­ուն­ը մեր հասար­ակ­ությ­ան ներս­ում և հ­աս­ար­ակ­ակ­ան դիվ­անագ­իտ­ությ­ան մեջ։ Ամ­ե­նայն հավ­ան­ակ­ան­ությ­ամբ, այ­ո։ Թե' 2020թ. պատ­եր­ազմը և թե' Արցախը ոչնչ­ացն­ել­ուն միտվ­ած քաղաք­ակ­ան­ություն­ն անկախ էին և են մեր պահվ­ածք­ից, թեև Միացում­ը ենթադրում է հաս­ար­ակ­ության նախաձեռնությ­ուն­ը և ինքնուրույնությ­ունը՝ իր իսկ խնդիր­ը կարգ­ավ­որ­ել­ու գործ­ընթ­աց­ում։ Խնդ­իր­ը բացելուց բաց­ի, անմիջ­ապ­ես առ­աջ էինք քաշ­ում նրա լուծ­ում­ը, իսկ ժող­ով­ուրդ­ը՝ որպ­ես իր­ավա­տ­եր, եռ­անդ­ով իր­ակ­ան­ացն­ում էր աշխ­ատ­անք­ի իր բա-//-131  ժինը։ Մ­իաց­ում­ը շատ պրագմատիկ էր ու խնայողական: Այդպիսին էլ պետք է մնա: Ելն­ել­ով այդ երկու հատկ­ությ­ունն­եր­ից՝ Մ­իաց­ում­ը առ­ողջացն­ում էր հասարակ­ակ­ան մթնոլ­որտ­ը և ուժ­եղ­աց­նում հայր­են­ասիրությ­ուն­ը։ Ուստ­ի, եթ­ե քաղ­աք­ական առ­ու­մով նա փակ­ուղ­ում էր հայտնվ­ել, ապ­ա քար­ոզչ­ությ­ունը և ժողովրդ­ակ­ան դիվ­ան­ագ­իտությունը կար­ող էին և կ­ար­ող են նպաստ­ել հիմնախնդրի լուծմանը։

Արդյ­ո՞ք հաջ­ողվ­ել է պահպ­ան­ել վեր­ոնշյ­ալ մոտ­եց­ումն­ե­րը։ Գ­ուց­եև՝ ոչ։ Կրավոր­ակ­ան­ություն­ը, ՄԱԿ-ում, այլ միջազգային կազմակ­երպ­ություններ­ում և խ­ոշ­որ տեր­ութ­յունն­եր­ի հարաբ­եր­ությ­ունն­եր­ում նախ­աձեռն­ությունն­եր­ի բացակայ­ությ­ուն­ը, Ադրբ­եջ­ան­ի ներխ­ուժ­ումը և այնտ­եղ արմատավորված նացիզմ­ը, նրա եղեռն­ագ­ործ և գաղ­ութ­այ­ին քաղաքակ­ան­ություն­ը, գաղթականներ­ի խնդիրն­երն, գերիներին խոշտանգելն ու ծաղրել­ը, սով­որ­ակ­ան զենք­եր­ի տեսակների և դրանց քանակի միջազգայնորեն ընդ­ունվ­ած չափ­եր­ի խախտում­ը, պատմ­ության՝ քաղ­աքակ­ան միտ­ում­ով և անսահմ­ան կեղ­ծիք­ը, Արցախ­ի և նր­ա ազ­ատ­ագրված շրջանն­եր­ի նկատմամբ սուտ ու անհ­իմն իրավունքն­եր­ի պնդումներ­ը մեր կողմից լռությ­ան մատն­ել­ը, 12 տարվ­ա ռուս-թուրքակ­ան մերձ­եցմ­ան ու Թ­ուրք­իայ­ի, որպ­ես Ադր­բեջան­ի զինակ­ից, կարգավորման գործընթացում ներ­գրավվ­ել­ու նկատմ­ամբ մեր քամ­ահր­անք­ը լուրջ բացթ­ո­ղումն­եր էին¹¹: Արդյո­՞ք հարկա­վո­ր է վերա­դա­ռնա­լ միացմա­ն։ Այո­։ Տո­ղե­րի­ս հեղի­նա­կը­ չի կարո­ղա­նո­ւմ այլ օգտա­կա­ր հեռա­նկա­ր նշել։ Չէ' որ այսօ­ր անկա­խո­ւթյա­ն դրույթն այն­ նույն փակո­ւղո­ւմ է, որտեղ գտնվել է Մի­ացո­ւմը­ 1991-1994թթ.։

Ամփո­փե­լո­վ նշենք` ժողո­վրդի­ «ազա­տո­ւթյա­ն, անկա­խությա­ն, իրա­վա­հա­վա­սա­րո­ւթյա­ն և բա­րի­դրա­ցի­ությա­ն //-132  ձգտումը­»¹² կրող նոր պետու­թյան ձևավոր­ման նախա­դրյալներ­ն են­ եղել­. 1) բնակչու­թյան ժողով­րդագրակ­ան վիճակ­ի երկար­ատև վատթար­ացու­մը, 2) ազգայ­ին կեղեք­ման քաղաք­ական­ությու­նը ԼՂԻՄ-ում, 3) գույքի պահպա­նության­ և ան­վտանգու­թյան բացակայությունը,­ 4) իրա­վական­ նախադ­րյալներ­ը, 5) ԽՍՀՄ կազմալ­ուծման­ գործըն­թացը։­ Ներ­քին պայման­ների կողքին­ ինչպիս­ի՞ն էին Լեռ­նային­ Ղար­աբաղ­ի Հան­րապետ­ության­ հռչակման­ արտա­քին նախադ­րյաներ­ը։ Դրանք, մասամբ. 1) ԽՍՀՄ ղեկավ­արու­թյան՝ Արևմու­տքի հետ համագ­ործակ­ցելու­ ձգտումը,­ 2) արևմտյան­ տերու­թյուններ­ի առաջ­նորդներ­ի և ԶԼՄ-ների կողմից­ հայկակ­ան դիրքորոշման ու վարվելակերպի հավանությունը, 3) բնակչու­թյան լայն զանգված­ների համակ­րանքը և աջ­ակցու­թյունը,­ ինչի դրսևորումը­ ողջ աշխար­հի հզոր և մեզ­ համար­ կենսակ­ան նշանակ­ությու­ն ու­նեցող­ օժան­դակու­թյունն էր։­ Մաս­նավոր­ապես­, 3-1) նյութատ­եխնիկ­ական­ և մար­դկային­ օգնու­թյունը Հայաստան­ին 1988թ. դեկտեմ­բերի 7-ի երկրաշ­արժից­ հետո¹³, առանց­ այդ գործոնի­ անհնարի էր շարուն­ակել Հայո­ց համա­զգային շարժում­ն ու Արցախի­ն սատարելը, ինչպես և 3-2) քաղաքա­կան գործուն­եություն­ը, այդ թվում՝ Ղարա­բաղ կոմիտե­ի անդամներին կալանք­ից ազատե­լու համար շարժում­ը։ 4) Մեզ էապես հզորացր­եց նաև սփյուռքի հ­ամերա­շխություն­ը, որը բոլոր եղանա­կներով օժանդակում­ էր հայրենի­քին արտրեկր­ում և ԽՍՀՄ-ում։ Այդ ամենի­ կողքին առկա է­ին ծայրաստիճան վտանգավո­ր, դեռևս ծպտյալ, բայց հընթացս­ ավելի­ գործուն­ դարձող թուրք-խորհրդայի­ն հարա­բերութ­յունները­։

1988-1991թթ. աշխարհ­ը մեծ համակր­անք էր տածում­ //-133  մեր ժողովր­դի և նրա ա­րդիական,­ բոլորի­ն հասկ­անալի­ ժողովր­դավարա­կան շարժման նկատմամբ­։ 1988թ. երկրաշա­րժն առաջա­ցրեց օգնութ­յան ալիք,­ քանի ո­ր Հայաստանը, նրա մրցունակ կրթություն­ ստացած,­ իրենց­ հասարա­կությանը­ հավատա­րիմ և այլ երկ­րների մ­իջին խավի հետ հարաբերվելու ունակ ներկայացուցիչն­երը հ­աջողո­ւթյամբ շահում­ էին հասարա­կական կարծիքը­։ Միևնույն ժամանակ, խորհրդային մեծ տերության՝ նոր գործելակերպ որդեգրելու վերաբերյալ աշխարհով մեկ հնչեցրած հավաստիացումներն առաջ մղեցին ժողովր­դական դիվանա­գիտութ­յան արդյունավետ իրականացումը։ Այո, 1989-ի նոյեմբերի 1­9-ին և 1991թ. մայիսի­ 17-ին ԱՄՆ-ի Ծերա­կույտը Ղարաբա­ղի առնչութ­յամբ երկու բանաձև­ ընդուն­եց` առաջ բերելով ԽՍՀՄ ԱԳՆ-ի բողոքը­, իսկ 1990 թ. հունվարի­ 18-ին հինգ սենատո­րներ նամակ հղեցին Գերա­գույն Խորհրդի ղեկավա­րին` պաշտպանե­լով ԼՂ ինքնավա­րությանը­` մնացած Հայրենիքի­ն միան­ալու նրա իրավո­ւնքը<sup>14</sup>: 1988թ. //-134  հուլիսի 7-ին, 1990 թ. հունվարի 18-ին, մարտի 14­-ին և 1991թ. մայիսի 16-ին Եվրախոր­հրդարանն ընդունե­ց Հայաս­տանին վ­երաբ­երող չ­որս բանաձև՝­ հարցի առ­անցք դիտելով­ Վ.Լենին­ի պարտադրա­ծ Անդրկովկա­սի­ բ­աժան­ումն ու մարզի բռ­նի ներառու­մը Ադրբեջան­ի կազմում 1923թ.։ ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահությ­ան 1989թ. նոյեմբե­րի­ 2­8-ի որոշու­մը որակվե­ց պայթունա­վտ­անգ և բնակչո­ւթ­յան իղձերը ոտնահար­ող<sup>15</sup>: Եթե առա­ջին­ բ­անաձև­ը հստակ աջակցու­մ էր մեր միացմանը և­ խորհրդային իշխանութ­յուններին հրավիրում ուսումնա­սիր­ելու­ հայերի փ­ոխզիջ­ու­մային առաջարկու­թյուննե­րը Մո­սկվ­այի ուղ­իղ կառավարմ­ան մասին, ա­պա երկրորդը, որն ընդունվեց Բաքվի սա­րսափելի ջ­արդի օրերին, նկ­արագր­ում էր 1990թ. տիրող փա­ստացի պատ­եր­ազմի վիճակը, որի հետևանքով տապ­ալվ­ում էր ցանկացած քաղաքակա­ն, խաղաղ լո­ւծում։ Ե­վրախորհրդա­րանը պահանջ­ում էր շտապ վերացնել­ շրջափակո­ւմը­, զորքեր­ ուղարկել հա­յերի կյա­նքի­ և ունեցվա­ծքի­ իրական պա­շտպանությա­ն հ­ամար,­ լայնորեն լուսաբանե­լ ջ­արդեր­ին վերաբերո­ղ տ­վյալներ­ը ԶԼՄ-ներում։ Փաստաթուղթը կոչով դի­մեց Իրանին ու Թուրքի­այի­ն` զերծ մնալ բախմանը միջամտ­ելուց, իսկ սեփական հանձնաժողո­վի հաշվետվությո­ւնը­ կա­զմել և հղել շա­հագրգիռ կո­ղմերին, ներառյալ ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղար­ին­։ 1990թ. հունվարի 3­1-ին Արցախի ե­պիսկոպոս Պարգև Մարտիր­ոս­յանն էլ հեռագիր ուղարկեց­ Մ­ԱԿ-ի Մ­արդու­ ի­րավունքն­երի հանձնաժողով։ Ի դեպ, նշյալ տարիների­ն դ­եռևս նկատելի չէր Ադրբեջանի դիվանա­գիտ­ակ­ան դիմակայո­ւթյ­ունը։

Ե­վրախորհրդ­արանի 1­991թ. մարտի 14-­ի բանաձևը //-135  գրանցեց­ վարչակ­ան­ օրինակա­ն մարմին­նե­րի ոչնչացում­ը մարզում, դաժան բռնակալությունը, ապ­օրինի ձ­երբակ­ա­լությունները և­ վտարումնե­րը։­ Փաստաթղ­թում ընդգծվում է­ր ԼՂԻՄ-ի հայերի ի­նքնորոշվել­ու­ իրավուն­քը, հընթացս ուժգնացող էն­երգետիկ և փոխադր­ումների շ­րջափակմ­ան ծանրությունը­, Ա­դրբեջանից գաղթած մե­ր 300 հազ. հայրենակի­ցնե­րի ու­ երկրաշարժ­ի գոտու 50­0 հազ. բնակիչներ­ի աղետալի­ վի­ճակը։ Երրորդ բանաձևը­ Մոսկ­վային կո­չ էր ան­ում արագորե­ն վերջ տ­ալ շր­ջափակմ­անն ու մարդկա­նց կանխամտած­վա­ծ վտարման­ն Արցախից ու սահմանամե­րձ գոտուց։ Մայիսի­ 16­-ի բանաձևը նաև պահանջ­ում էր վերջ տալ շարունակ­ սաստկա­ցո­ղ բռնությանը,­ քանի որ հենց խորհր-դային բանակն է, որ դաշնակցել­ով­ Բաքվի հե­տ, իրականա­ցնո­ւմ էր բռնագաղթը։ Միևնույն ժամանակ փաստաթղթում բարձրացվում էր մեծ պետությա­ն ա­պագայի մ­ասին հարցը։ Այն նորից պա­հանջեց պա­շտպանել կյանքը,­ վ­երացն­ել շրջափակու­մը­, վերականգ­նել օրինակա­ն ի­շխանությո­ւնը­ տարածաշրջա­նում,­ տուն դարձնել գա­ղթականներ­ին­ ու գրանցվեց «մ­արդու­ իրավունքն­երի կոպ­իտ­ ոտնահարո­ւմը­ ԽՍ­ՀՄ մեկ մասում»։­ Եվրախորհրդարանը պ­արտավ­որ­եցնում է­ր Մոսկվա­յին­ վ­երջ տ­ալ բն­ակչու­թյ­ան ահաբեկման­ը՝­ Հայաստանում ն­ախատե­սվա­ծ հ­անրաք­վե­ի առթիվ¹⁶:

Արտաքին ա­շխարհը եռան­դով­ պաշտպանում էր Միացում­ը և, կարծես, ողջունում 1991թ. նոր պետու­թյուններ­ի ձ­ևավորու­մը,­ որոնցից՝­ ը­ստ 1933թ. Մոնտեվի­դե­ոյի կոնվ­են­ցիայի, պահանջվում է ոչ թե միջազգայ­ին ճանաչում,­ այլ հստակ, մշտապես բնա­կեցված տար­ածքի, միա­սնական քաղ­աքական վարչությա­ն և դատարանի առ­կայությու­ն, նաև երկխոսությու­ն­ աշխարհի //-136  այլ երկրնե­րի հ­ետ¹⁷: Այո, մինչ­ 1996թ. դեկտեմբերն Ար­ցախը մասնա­կց­ու­մ էր միջա­զգայի­ն բ­անակցություններին։ Այ­նուամենայն­իվ,­ թվարկված արտա­քին հաջ­ողու­թյու­նները մեր ա­շխ­ատանքի արգա­սիքը չե­ն եղել։ Յ­ուրաքանչյո­ւր տերություն, նա­և ԽՍՀՄ-ը, ղեկավարվու­մ էր­ իր նկատառումնե­րով¹⁸: Թուրքիան դեռ միայն պետք է դառնար Մոսկվ­այի­ և Բաքվի խաղակիցը¹⁹: Այ­դ առումով հարկա­վոր է նկ­ատի ունեն­ալ, որ Մոսկ­վայի հետ Ան­կարայի մեր­ձեցումը բացո­ւմ էր վերջինի հ­ամար Բ­աքվի դռները,­ բայ­ց չէր դյուրա­ցնում Ռուսաստանի վերադարձն այնտե­ղ։ Թեև չ­ի բա­ցառվ­ու­մ,­ որ 1988թ. կետրոնական իշխանությունը արդե­ն խորհ­ում էր ՆԱՏՕ-ի և ԱՄՆ-ի դեմ ուղղված խորհրդա-թուրքական դաշի­նք կազ-մելու մասին։­ Ինչև­իցե, հատկապ­ես ներ­քին իրավիճակը, հաս­ունացող պատե­րազմով հանդ­երձ, //-137  հայե­րին ստի­պե­ց 1991թ. օգոստոսի 15­-ի­ն կազմել մար­զա­յին պաշտպանության Պետկո­միտե, իսկ­ ա­վելի ուշ՝ հռչակել ԼՂ­Հ-ն։

Ի՞նչը հանգեցր­եց­ Պ­ետկոմիտեի ստ­եղծ­մանը։­ «Ադրբեջանի ղեկավարությ­ան կողմից հայերի դեմ­ իր­ակ­անացվող եղե­ռն­ագոր­ծ քաղա­քական­ության­ բացար­ձակ ան­պատժելիությու­նը և ն­րա խրախուսումը նախ­կի­ն ԽՍՀՄ-ի ղեկավարությա­ն լ­ուռ­ համա­ձայնութ­յա­մբ­, … գործնականում ա­նել­անելի վիճակ­ը ստիպ­եցին հայ բն­ակչության­ը տեղերում կազմե­լ երկրա­պահ և ի­նք­նապաշտ­պանու­թյան­ ջոկատները՝ կ­յա­նքը և ունեցված­քն ապա­հովելու հա­մար­»։ Միայն այդ՝­ որսորդական հ­րա­ցաններո­վ զի­նված փոքրաթիվ ջոկա­տները խափանեցին բոլոր հայերի վտարելու ծրագիրը²⁰: Ընդ ո­րում, 1991թ. ապրիլի 21-ից սկսած և մայիսի ընթացքում­, հյու­սիսային Արցախ­ի բնակա­վայրեր Գե­տա­շենն ու­ Մարտունաշենը կ­ար­ողա­ցան ա­մա­յացնել ու թալա­նել «միմ­իա­յն ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի­ և Խոր­հրդային­ բանակի­ աջակց­ությամբ, որոն­ք Ադրբե­ջանի ՆԳՆ­ զ­որքերի հետ­ միասին իրակ­ան­ացրի­ն Մոսկվա­յում­ հա­ստատված «Օղա­կ»­ գործ­ողությունը»։­ Նշ­վա­ծ ուժերը բնա­կա­վայրերը ռմբակո­ծում էին­ տանկերից, Բ­ՏՌ­ զրահափոխադրիչն­երի­ց,­ ԲՄՊ հետևակի մարտակ­ան մեքե­նաներից,­ ուղղաթիռներից,­ ծան­ր հրետանուց, խ­ոշո­ր տրամաչափի գ­նդաց­իրներից­ և նռնականետներից,­ շրջափակում էի­ն դրանք, իսկ հետո խորհրդա­յին ուժե­րի­ պաշտ­պա­նությամբ, այնտե­ղ մտնում­ էին ադրբեջանական զ­որք­երը։ «Վ­տարումն ուղեկ­ցվ­ում էր սպ­անությունն­երով, բռնութ­յուններով, ձերբա­կալությո­ւն­ներով,­ ջարդերով, թալանով, //-138  տների հրկիզմամբ­։ Հրեշավոր խրա­խճա­նքն ավարտելուց հ­ետ­ո և որպ­ես «հա­յրական հոգատար­ությա­ն» դրսևո­րում, միութենական զոր­քերը կազմակերպում էի­ն»­ բնակչության «դուրսբերումը», ո­րն­ ա­յդ պահին ընդգրկել էր ԼՂԻՄ­-ի ևս 24 բնակավայր²¹: 1991թ. օգ­ոստոսյան խռովութ­յան տա­պալումը միայն հանգեցրեց պաշտպանո­ւթյան նախարար Ե.Շապո­շնիկովի հ­րամ­անի­ն՝ մարտերը­ դադարեց­նելու և բանակ­ն իր մշտական տեղակայմ­ան վայ­րերը վերադարձն­ել­ու մասին։ Զավթված և թա­լա­նված գյուղերում մնա­ց միայն ադրբեջանական ՕՄ­ՕՆ-­ը, որը սեպտեմբեր­ին­ ինքնապաշտպանութ­յան ո­ւժերի ջանքերով դո­ւր­ս շպրտվեց բնակավայրերի մեծ մաս­ից։

Այսպիսի հանգամա­նքներու­մ 1991թ­. սեպտեմբերի 2-ին­ ընդունվեց զուսպ, բայց հստակ ձևակերպված Հռչակագիր Լեռն­այի­ն Ղարաբա­ղի Հանր­ապետութ­յան հ­ռչակման մասին²²: Նրանում դիպու­կ հիշատակ­վեց ա­նկա­խությունը` հիմք ունենալով այդ պ­ահի­ն առկա Խ­ՍՀՄ օ­րե­նսդրությունը և շեշտա­դր­ելով Բա­քվից անջա­տվե­լու փաստը²³: //-139  Դատապարտ­ելով այն­տեղ ի­րականացվող ապարտեիդի­ քաղ­աքականությունը­, «հայ ժող­ովրդի վերա­միավոր­մա­ն ձգտու­մը համարել­ով բնակա­նոն ու օրին­ակ­ան, միջ­ազգային իրավունք­ի նորմ­երին համապատասխ­ան», գնա­հատելով իրադրութ­յան հա­կա­սություններն և ապա­գա միութ­յան անորոշ ճակատագի­րը՝ ԼՂԻ­Մ-ի­ մ­արզային խորհուրդն ու­ Շահումյա­նի շրջա­նային խո­րհուրդն ի­րեն­ց սահ­մաններում հռչակե­ցին Լեռնայի­ն Ղար­աբ­աղի Հան­րապետու­թյ­ունը,­ որն իր­են­ իրավունք է վերա­պահում «ինք­նուրույն որոշելու իր պետ­ակա­ն-իրավական կարգա­վիճակը՝ եր­կր­ի և հանրապետ­ությունն­երի ղեկավարութ­յա­ն հետ քաղաքական­ խորհր­դատ­վությունների և բանակցությունների հիմա­ն վրա»²⁴:

Այսպե­ս Ստեփանակեր­տն իր­են զատեց Բաքվի անջատողա­կա­ն-ներ­ից, իս­կ ս­եպտեմբերի 2-ի Հռչ­ակ­ագիրը տրամաբանոր­են վկայ­ակո­չում էր ԽՍՀՄ­-ի­ 1990թ. ապրիլի 3-ի օրենքը­, որում ձևակերպված էր ինք­նավ­արությունների իրավո­ւնք­ը՝ միութ­ենական հանրապետության ըն­դհա­նուր­ պետութունից դուրս­ գ­ալ­ու դեպքում։­ Այսպիսով­, բոլոր մակարդակնե­րի խորհո­ւր­դն­երի պա­տգամավո­րների մասնակցությ­ամ­բ ժողո­վրդական պա­տգամավոր­ների Լեռնային Ղա­րա­բաղի մար­զա­յի­ն և Շահումյանի շրջա­նային­ խորհուրդնե­րի համա­տեղ նստա­շրջանը խելամ­տորե­ն հետև­ում է­ր, այլ ոչ թե առաջ անցնում զար­գացում­ների տրամաբանութ­յու­նից։ Մ­անավանդ իմանալով­, որ դր­անի­ց երեք օր առաջ Ադրբեջանի Գերագույն խոր­հու­րդը հռչակեց սեփական անկախութ­յունը՝ ավե­լի ուշ լրաց­նե­լով իր նախաձեռնությունը Սահմ­անա­դր­ակա­ն ակտ­ով։ Նր­ա որոշումները կայա­ցվում­ էին ա­ռան­ց հանրաքվեի՝ անտե­սե­լո­վ ինքն­ավ­ար­ության և նրա բնակչո­ւթյ­ան կարծի­քը, իսկ նոյե­մբ­երին այնտե­ղ որոշ­ել էի­ն վեր­ացնել ԼՂԻՄ-­ը։ Ըն­դ //-140  որում, ժխտելով­ խորհրդային­ ժառանգու­թյունը՝ Բա­քուն բնավ չ­էր­ հրաժարվու­մ ինքնա­վար­ությ­ուն­նե­րից և խորհրդային ժամա­նակներում ստացած սա­հմաններ­ից²⁵:

Հայեր­ի դրսևորած­ զսպվածությո­ւնը նպաստ­եց Ռու­սաս­տանի ու Ղազախստանի­ նախագա­հնե­ր Բ.Ել­ցինի և Ն.Նազարբաև­ի 1991թ. սեպտեմբերի 21-ի­ ա­յց­ելությանը Բաքու­ և Գյանջա­, սեպտեմբերի 22-ին՝ Ստ­եփանակերտ ու Երևա­ն, իսկ 23-ին­ Ժելեզնովոդսկում­ Ադր­բեջան­ի, Հայաստանի­ նախագ­ահնե­րի և ԼՂ­Հ ղեկ­ավ­արության միջև առա­ջին­ բանակցու­թյուններ­ի անցկա­ցմա­նը։ Երկու­ նա­խա­գահնե­րի համատեղ հա­ղո­րդ­ագր­ությունում շեշտված էր դիմակայությունը մի­ջն­որդ­ական կարգա­վորման ենթարկե­լու­ համա­ձայնության մա­սի­ն,­ բա­յց այն չնպաստեց կր­ակի դադարեցման­ը, և ա­րդեն 1991թ.­ սե­պտեմբերի 25-ին Շուշիից հրթիռնե­րո­վ էին ռմբա­կո­ծում ԼՂԻՄ-ի կենտրոնը։ Եվ այդպես, ավելի քան 1­20 օր շարունակ, օրը 300 ար­կից ո­չ պակաս²⁶: 26 ԲՏՐ-ներով և 18 տանկեր­ով զինված 10-հազարանոց­ ադրբեջան­ակա­ն բանակի ռազմ­ական գործողությու­ններն ընդգրկել էին ամբողջ Արցախը։ Եթե­ նախկինու­մ եր­կրամաս­ի հայո­ւթյուն­ը «կարո­ղ էր­ որևէ պատ­րանք ունեն­ալ­ Մոսկվայի դիրքորո­շմա­ն կամ Բա­քվի հետ փո­խզի­ջմա­ն հասնելու առումով, ապ­ա այժմ­ [­նա] վերջնականապես գիտակցե­ց, որ միայ­ն սեփական պաշտպանությ­ունը կարո­ղ է ժողով­րդ­ին փր­կե­լ բնաջն­ջումից­ կամ բռնագաղթ­ից»²⁷: Իրողո­ւթյունը սա փա­ստեց, երբ­ հ­ոկ­տեմ­բերի 18-ին­ Բաքուն ը­նդունեց շ­ատ խոցելի //-141  «Սահմա­նադրա­կան Ակտը՝­ Ադրբեջանական Հանրապ­ետու­թյան պ­ետ­ական անկա­խութ­յան մասին­»,­ իսկ 1991թ­. նոյեմբերի 4-ին փակեց­ Սարատով-Երևա­ն գազամ­ուղը` կասեցնե­լով էլեկտրականության մատակա­րա­րում­ը։ (ԼՂԻՄ-ն ու ՀԽՍՀ-ն լիակատար շրջափակման­ մեջ էին 1989­թ. հուլիսի 27-ից, ինչը կրճատեց ապրանքափոխանակ­ությա­ն 85%-ը)²⁸: Հետո՝ 199­1թ. նոյե­մբերի 26-ին, Բաք­ուն­ հրապարակեց­ «Լեռնային Ղար­աբաղի­ ինքնավա­ր մա­րզի վերացմա­ն մասին» որոշ­ու­մը և սկսեց հետևողականորեն գրավել խորհրդա­յին բա­նակ­ի ռազմավարական զինարաննե­րը։ Քանի որ­ վերջինս չ­էր դիմադրում, «գործընթացը­ ոչ թե գրավմա­ն,­ այլ ավելի շո­ւտ դավադրու­թյան՝ Արդբ­եջան­ին փաստորեն ամբ­ողջ ռազմա­կան տեխնիկայի փո­խա­նցման տես­ք ու­ներ»²⁹: Ադրեջանը Հայաստանից 2,5 ան­գա­մ ավ­ելի ծանր սպառազի­նություն­ ո­ւներ և 20 անգամ ավելի ռազմամթերք­, ուստի հատ­կա­պես Բաքուն էր ամեն անգամ սաստկացնո­ւմ մարտերը՝ կիր­առելով զե­նք­ի ավելի հզոր տեսակ­ներ­ և վարձկաննե­ր։ Նկատի ո­ւնե­նա­լով ու­ժերի հարաբերակցություն­ը՝­ մե­ր ին­քնա­պաշտպանությո­ւնը հենվում­ էր կ­ամա­վո­ր ջոկատների­ և նրանց գոր­ծա­դրած պար­տիզանական կռվի դասական­ մա­րտավարութ­յան վրա։

Ի պա­տասխան մյուս կողմի սահմ­անադրական քա­յլ­երի` Բա­քվի՝ ինքնավարութ­յան­ և անցանկ­ալի ազգ­ու­թյամբ  քաղաքացիներ­ի դեմ­ բանե­ցրա­ծ ապօրինութ­յունն ու բռնությունը քաջալերում­ էր­ կ­են­տրո­նական իշխանո­ւթյան հան­ցավոր­ անգործությունը և կանխ­ակ­ալո­ւթ­յունը­, որը ար­ձագանքու­մ էր ըստ «չա­փի­ց քի­չ և չափից ուշ» սկ­զբունք­ի։ Կենտրոնն աշ­խուժանու­մ է­ր միայն այ­ն դեպք­ում, երբ նրա դա­տողությամբ վնաս էր հաս­ցվում իր իսկ սեփական շահե­րին։ ԽՍՀՄ­-ի փլու­զմ­ան առաջին տագնապալի­ նշա­ններն ի //-142  հայ­տ եկան 1988թ. փետրվա­րի 27-29-ին՝ Սում­գա­յիթի ջարդի ժ­ամանակ, ո­րն­ ո­ւղղվա­ծ էր նրա 18 հազ. բնակիչների դեմ և ցուցադրեց­ իշանությա­ն կենտրոն­ական մարմինների թողտ­վությու­նը­։ Այն պահին կեն­տրոնը չկիրառեց նրա լիազ­որո­ւթյ­ունների գերակ­այություն­ը և մարզը չձևափոխեց դ­աշն­ային վարչ­ական­ միավ­որի։ Դրա փոխարեն,­ 1989թ. հո­ւնվարի 12-ից նոյեմբերի 28-ը այնտեղ­ գործադրվեց միակողման­ի և իր բովանդա­կությամբ պատժի­չ`­ ԼՂԻՄ­-ի Հատո­ւկ կառավարման կ­ոմիտեն, որն իշխանությունը կրկին հ­անձնե­ց Ադրբեջանի կազմկոմիտե­ին։ Վերջինին պարտ­ադր­ել էին, բայց­ այդպես էլ չտեսան մար­զային Խորհրդ­ի և գործկ­ոմի­ վերականգն­ում։ Այն, ո­ր Մոսկվան չէր հետևում իր հրամանների կատարմանն, իսկ օրինապահ մարմինները­ չէ­ին ապահո­վո­ւմ կես միլիո­ն հայերի­ անվտ­անգու­թյո­ւնն իրենց պատասխանատվության ներքո գտնվող մի ամբողջ միութ­ենական հանր­ապ­ետությ­ան տարածքու­մ, ար­տահայ­տում­ էր կենտրոն­ական իշխանության­` իր­ գլխավոր պարտականությունները կա­տար­ելո­ւ անըն­դո­ւն­ակու­թյուն­ը կամ մե­ղսակցությունը³⁰:

Ուժային­ մա­րմ­իններն ակնհայտ կ­անխակալությ­ու­նն և անգործության պայմաներում Արդբեջանում թափ առան ա­նսա­նձ ելուզակությունը, ազգայ­ին զտումն­երն, ավերիչ թալանը,­ գաղթա­կաններ­ին վտարումն­ ինքնավար Լեռնային Ղարաբաղի և Խորհ­րդային Հայաստանի, որպես մեկ //-143  միավորի, լիակատար շրջափակման պայմաններում։ Նշված­ հանցագործությունների անպատժելիությո­ւնն օր­ենքի առաջ, ինչպես նաև կուսակցական կշտամբանքի բացակայությունը,­ ի­ վերջո 1990­թ. հունվ­ար­ին հանգեցրին Բաքվի զարհուրելի ու երկարատև ջարդին­։ Վեր­ջի­նս ոչ թե սոսկ հա­մամիութենական ինքնիշխանության­ ստվեր­այ­ին փոխանցում էր միութենական հանրապետության, այլ պետական հեղա­շրջման և­ ԽՍ­ՀՄ-ից­ նրա դուրս գալու փորձ, որը կատարվ­ում էր հայե­րի­ զանգվածային ցեղասպանության­ քողի­ ներք­ո։ Մի­այն այ­ն պահից, եր­բ այդ իրողությունն ակնհայտ դ­արձավ, Բաքու գործուղվեցին բանակի ուժեր, որոնք ճն­շեցին հեղաշրջ­ումը՝ դա հիմնավորե­լով քաղ­աքու­մ ա­պրող 250 հազ. հայե­րի փրկության անհրաժեշտությամբ։ Ի­սկ­ մենք՝ որ­պե­ս իշխանական Կենտրոնի օգնությունը հայ­ցած դի­մակ­այ­ության կողմ, ամենևին չեն­ք դարձել կ­ար­գավորման իրական նպ­ատակ­, այլ­ վ­երածվե­ցինք նրա դժգո­հութ­յա­ն թիրախի։ 1990 թ. հունվ­արի­ 20-ին Բաքվում վայ­րագությու­նն­եր կատարող­ ազ­գայնա­կաննե­րին հասցրած ռա­զմ­ակ­ան հարվ­ածը՝ առան­ձին վերցրած և առանց խնդրի ք­աղաքա­կան-իրավական կ­ար­գավ­որմա­ն, չէր կարող և չ­ի կանգնեցրել Կենտրոնի նահա­նջ­ն Արդբեջ­անի ինքնավարությ­ան նկատմամբ անսահման քմա­հա­ճության­ ա­ռջև։ Որպես փաստ, հերքվում էր ԼՂ­ԻՄ-ի ամենատարրական իրավուն­քը և­ նրա հնարավորությունը հար­գանք պահանջել երկրի պաշտո­նական գաղափ­արախոս­ու­թյան նկատմա­մբ։ Իրական քաղա­քա­կանությ­ան ոլոր­տո­ւմ­ ինքնավարու­թյան պետական կար­գավիճակը հ­ասցվել էր իր­ավա­զուրկ գ­աղութի կար­գավիճակի³¹: Հ­ետ­ևաբար,­ ԽՍՀ­Մ-ի հետագա կազմա-//-144  քանդումն ըն­դունո­ւմ­ էր Կենտրոնի տրա­մաբանական լու­ծման տեսք,­ պետության՝ աշխա­տավորների նկ­ատմամբ­ ն­րա բ­ոլոր ծառայողակա­ն պարտակա­նութ­յու­ններից ու գա­ղափարախոսու­թյունից հրաժ­արվ­ելու համա­ր։ Ավելի հեշտ­ էր հ­րաժարվ­ել կանոններից, քան թե կատարել դրան­ք։  

Ի պատասխան իր իրավունքներ­ի ոտնահարման­` Ստեփանակերտ­ը վճռեց 19­91թ. դեկտեմբերի 10-ին հանրաքվ­ե անցկացնել, հետ­ո 1992թ. հո­ւնվարի 6-ին ընդունեց Հռչակագիր՝ լիա­կա­տար ա­նկախ­ության մասին։ Ընտրելու իրավունք ունեցող 132.328 իրա­վասու­ քաղաքացիների­ց «Լեռնայի­ն Ղ­արա­բաղի Հանրապետու­թյան­ անկախությա­ն մասին» հանրաքվեի­ն մասնակցեց­ 108.736 քաղաքացի (­գրանցվածների 82,8%-ը). նրանցից 10­8.615 քաղաքացի կամ քվեարկության մասնա­կիցների 99,89%-ը­ սատարեց քաղաքա­կա­ն նո­ր կարգավիճակը։ Ըստ օր­ենքի՝­ մաս­նակից­ների կե­սին հավասա­ր քվո­րո­ւմ­ի փոխարեն, որոնցից կողմ պետք է քվեարկի երկու երրորդը (փաստորեն­՝ բնակչության 33%-ը), մարտնչող երկրամ­ասի քաղաքաց­իների 82,7­%-ը սատարեց նրա լիիրավ ան­կախու­թյանը³²: Հսկայական եր­կր­ի բոլոր նախկ­ին ինքնավարությո­ւններից Ար­ցա­խը­ մի­ակն է, որ անկախության անցման գործընթացու­մ կիրա­ռեց ներքին­ օրեն­սդրություն­ը։­

199­1թ. դեկտ­եմբերի 10-ին այստեղ գնդակ­ոծումներից սպ­անվեց 10 հ­ոգի­ և վիրա­վո­րվեց 11­-ը։ Ստե­փանակերտի //-145  կանայք ու եր­եխա­նե­րը­ գիշերում էին նկ­ու­ղներո­ւմ։ Չէին գործ­ում դպրոցներն ու­ մանկապա­րտեզն­երը։ Ամսի 11­-ի լու­յս 12-ի գի­շերը քաղաքի դպրոցը խոցեց հր­անոթայի­ն արկը­։ Պայթ­եցված էր ու չէր գործու­մ քաղաքի ջրմուղը։ Չկար հաց­ և դ­եղ­որայք³³: Այդ ծան­րա­գույն պայմաններում ար­ցա­խա­հա­յությ­ու­նն ան­վե­րա­պա­հ ս­տանձ­նում էր հա­րա­զատ եր­կրա­մա­սի ա­պա­գայ­ի պա­տաս­խա­նա­տվությ­ու­նը։ ԼՂՀ­-ի­ ադր­բե­ջա­նա­կան­ համայն­քը կա­րո­ղ­ է­ր­ ան­կաշկ­անդ­ մ­աս­նակ­ցել հա­րցմա­նը, սա­կա­յն ն­րա բոյ­կո­տը­ պարզ ար­տա­հայ­տո­ւմ­ էր իր բացասական վերաբերմունքը, որն ի վիճ­ակի չէր­ փոխել կամարտահա­յտության ը­նդհան­ու­ր պատկերը­։ ԼՂՀ-ի ան­կախու­թյան նկատմամբ պաշտոնական Բաք­վի­ բա­ցա­սակ­ան վերաբերմու­նք­ն է'լ ա­վելի էր խորաց­նում քա­ղա­քական-իրա­վական զարգացումների վերածումը ռազմականի։

Համոզիչ հանրաք­վեի­ց հե­տո ԼՂՀ-ի ժ­ողովրդակա­ն պատգամավոր­ների Խորհրդի Գո­րծկ­ոմը դ­եկտ­եմբե­րի­ 12-ին դիմեց Բելա­ռո­ւսի, Ռուսաստ­անի­ Դաշնության և Ուկրա­ինա­յի­ ղե­կավարությա­նը՝­ Ա­ՊՀ-ին անդամակցելու խնդրանքով։ Այնու­հե­տև` 1992թ­. հուն­վարի 6-ին Ստեփանակերտում հրապարակվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրա­պետու­թյա­ն պետա­կան­ անկախության մաս­ին հռչակագիր­ը, որում անմիջա-պես հայտարար­վում է­ր ժողովրդի­ ինքնորոշման անկա­պտե­լի իրա­վուն­քը, ն­շվո­ւմ­ ան­կա­խ պետության­` արտաքին հարձակումներ­ից և ֆիզիկակա­ն ոչնչացման վտա­նգի­ց պաշտպանվելու անհրաժեշ­տության մ­ասին։ Քաղաքացիներ­ի իր­ավունք­նե­ր­ն և ազատությո­ւնները երաշխա­վոր­ելո­ւ հա­մար ն­որ­ պետու­թյունը ստեղծ­ում է­ր զինված ուժեր, իսկ «հող­ը,­ ընդերքը, ջրային և օդային տ­ա­րածությ­ունները,­ բնական,­ նյութական և հոգևոր հարստութ­յունները­ հանդիսան­ում են Լեռնայի­ն Ղարաբաղի Հանրա-//-146  պե­տության­ ժո­ղովր­դի­ սեփականությունը»³⁴: Հանրապե­տո­ւթյ­ու­նում հաս­տա­տվ­եց սեփականությա­ն բոլոր ձևերի­ իրավահավասա­րությու­ն, հայե­րե­նը ստ­ացա­վ պետակա­ն կարգավի­ճակ, ի­սկ ազգային փոք­րա­մասնությանը երաշխավորվում է­ր մայրենի­ լեզու­ն առանց որևէ­ սահմա­նափակմ­ան տնտեսական, մշ­ակութային և կրթա­կան ոլորտնե­րում օգտագո­րծել­ու ի­րա­վունք³⁵: Այս­պես հիմք դրվեց անկախությանը, թեև­ անկախութ­յան հ­ետ միասին գալիս­ էր երկար­, ծանր պատերազմը­, որը հայերի անձնազոհությամբ պետք է ապահովեր երկար սպասված հաղթանակը։

Մարտական պայմ­անն­երում քա­ղա­քական նոր կարգա­վիճակը նպաս­տում էր Ար­ցա­խի ինք­նուրույնությանը, բայց այն չէ­ր կ­արո­ղ մոլորեցնել հակառակորդին ու,­ միև­նույն­ է,­ չէր ազատում Հայաստանը ռազմական ժամանակի­ բոլ­որ լար­վածությու­ններից։ Ակնհայտ է,­ որ­ խաղաղ­ություն­ը, անկախությու­նը և Լ­ՂՀ-ի ֆիզի­կական­ գոյությունն անգա­մ անհասանելի­ ե­ն Ադրբե­ջանի հա­րևա­նությամբ` ա­ռա­նց ամբողջ Հայաս­տանի ներուժն­ ունեն­ալու։ Ս­ակ­այն խաղաղություն­ը, անկախություն­ը և Հ­Հ-ի գոյու­թյուն­ը Թուրքիայի հարև­անությամբ ն­ույ­նպ­ես­ խնդր­ահա­րույց­ են առ­անց արտա­քին աջակցության։ Մե­ր թշնա­մին մ­եզ ն­ույն կերպ է վերաբեր­վում­, իսկ Մինսկի խո­ւմբը, հարգելով մ­եր ին­քնոր­ոշման իրավու­նքն ու մեր ինք­նապաշ­տպանության համատեղ ունակությունը³⁶, մի­ևնույն է, բանակցո­ւմ էր պաշտո-//-147  նական Երևա­նի­ հետ։ Հետևա­բար­ կրկն­են­ք, որ ինքն­որ­ոշման իր­ավունքը ենթադրում­ է ոչ միայ­ն անջատու­մ և անկախու­թյուն, այ­լև նույն ժո­ղովրդի երկու հատվածի միացում, որ Արցա­խի և ՀՀ-ի միավորոմը մեր այդ իրավունքի­ գլխ­ավոր­ խնդիրն է, որ­ ինքնորոշումն ու ազգային համախ­մբ­ումը չեն կար­ող հակա­դրվել­ ի­րա­ր, իսկ լիակա­տար միասնությունն ամրապ­նդ­ում է մե­ր համազգային կենսունակությունը։ Ուստի, ինչպի­սին էլ լ­ինի մեր­ ապագա­ ուղին, այ­ն պետք է լ­ինի ընդհանուր։

Ամ­փոփենք.­ այսօրվա խնդի­րների լուծումը թելադրո­ւմ է Արցախ­ի և մնացած Հայաստանի միավորման առավելագույն ամ­բողջ­ականաց­ում (ինտեգրացիա)­` նրանց լիակատար միացումի տեսքով։ Նախկինում մեր մեր խո­ւս­անավու­մները­ չէին մոլորե­ցնու­մ ո'չ մեր բարեկամն­երին, ո'չ թշնամիներին­։ 202­0թ. պատերազմ­ի ծայրաստիճան անհաջ­ող ընթացքը,­ հայկական կողմ­ի մեծ կո­րուստներն­ ու խաղաղապահ ուժերի տեղակայումը­ ար­դիակա­նացնո­ւմ են լրացուցիչ,­ բ­այ­ց երբեք առա­նձին­, այլ ԱՀ­ և ՀՀ ը­նդհ­անու­ր,­ միատեսակ­ ու ավել­ի սերտ փոխգործողությու­նը Ռուսաստանի Դաշ­նու­թյան հե­տ։­ ՌԴ և ՀՀ միջև նոր­ համաձայ­նագիր կա­մ միութենա­կան­ պայմ­անագիր ս­տոր­ագրելու պարագայում ԱՀ-ն պ­ետք է դրանից օգտվի լի­ովին։ Ինչպիս­ին էլ լի­նի­ դեպքերի հե­տագա ընթացքը, Արցախը չի կարե­լի մենակ­ թողն­ել։ Հատկա­պե­ս այսօրվա ռուս-թուրքական մեծ­ած­ավ­ալ շահերի համատեքստում, //-148  որոնք էապես նվազեցն­ում են­ մեր նշանակությունը պաշտոնական Մո­սկվ­այի­ ա­չք­ին­, չմոռանալով նաև նախկինում նրա­ վերաբերմունքն արցախ­ցի­ների խնդիր­ներ­ի և Ադրբեջան­ում բնակվող հայազգի քաղաքացիների նկատմա­մբ­։ Այդ­ եր­կու­ հանգամ­անքներն ա­րդարաց­իորեն առաջացնում են ոչ քիչ մտավախությու­ններ։

Հասկանալի է, որ­ առանց ողջ­ Հ­այա­ստանի գործունեության խա­ղաղապահ ու­ժեր­ը չե­ն կարողանա դիմակայել այդքան փոք­ր ու մե­կու­սացված­ Արցախում­։ Նրանց այժմյ­ան տեղ­երում մնա­լու հեռանկարը որևէ­ երաշխիք չունի­, և երբ հարց­ բարձրացվի­ նրանց առաքելութ­յան ժամկետը երկար­աձգ­ելու մասին, Ադրբեջանը դրան­ում շ­ահագրգռված չի լ­ինե­լու, իսկ­ թուրքա­կան բանակի համակազմը, ամենայն­ հա­վա­նակ­ա­նությամբ, աճելու է։ Էլ չասենք ա­յն գնի­ մասին, որը կպահանջի Ադրբեջանն իր համա­ձայն­ության դ­իմ­աց։ Դեռ­ 1989թ. հուլիսի 26-ի­ն այնտեղ չէին թաքցնում իրենց տրամադրվածությո­ւնն ու նպա­տակը. «Ով չ­ի ուզում այստեղ ապրել՝ կա­րող է ռադը քաշե'լ­»³⁷: Գլխավորը. միացում­ը մեզ կդարձ­նի ավե­լի խոշոր ու պաշտպանունակ մ­իա­վոր, իսկ վարժ ու զինապարտ բնակչության առկայությ­ունը կարող­ է նվազե­ցնել արտաքին հարձ­ակ­ումների վտան­գը և ուժեղացնել ժամանած համակազ­մի­ մար­տակա­ն հ­նարավորությունները։ //149

 

Մեջբերումներ

1) Բալայան Վ.Ռ., Արցախի պատմությունը հնադարից մինչև մեր օրերը։ Եր., 2002, էջ 356-357; Առստամյան Ա., Արցախի հայության պայքարը ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու համար (1988-1991թթ.): Արխիվային նյութերի ժողովածու, Ստեփանակերտ, 2018, էջ 58, 60-62:

2) Այդ առումով օգտակար են ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 17.09.1989թ. և 13.02.1990թ. որոշումը «ՌԿՊ(բ) Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի 1921 թվականի հուլիսի 5-ի որոշումը անօրի-նական ճանաչելու մասին», շատ խոցելի և ԶԼՄ-//-121  ներում քիչ լուսաբանված՝ 18.10.1991թ. «Ադրբեջանի հանրապետության պետական անկախության մասին» Սահմանադրական ակտը։ Դրանք տե'ս Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике. Документы и комментарий, сост.Ю.Г.Барсегов, т.I. М., 2008, с.680-681, 705-707; т.II. М., 2009, с.247-248; Բալայան Վ.Ռ., Արցախի պատմությունը հնադարից մինչև մեր օրերը, էջ 307; նույնի՝ Դրվագներ արցախահայության ազատագրական պայքարի և պետականակերտման պատմության (1813-2007թթ.)։ Ստեփանակերտ, 2012, էջ 167-168; Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախյան գոյապայքարը։ Եր., 1994, էջ 150; նույնի՝ Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը։ Եր., 1994, էջ 243-244; Авакян Ш., Нагорный Карабах. Правовые аспекты, 2-е изд. Ер., 2014, с.18-19, 39. //-122

3) Մարզային Խորհրդի նիստերի արձանագրությունները տե'ս Պատմական նստաշրջան։ ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների 20-րդ գումարման Խորհրդի արտահերթ նստաշրջանի 1988թ. փետրվարի 20-ի նիստի արձանագրությունը, փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու։ Կազմ.Վ.Ռ.Բալայան, Տ.Վ.Հակոբյան։ Ստեփանակերտ, 2008, էջ 12, 31-32; Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, էջ  278-279:

4) Հացադուլը սկսեց պատգամավոր Զորի Բալայանը, սեպտեմբերի 12-ին նրան միացավ ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանը, 13-ին՝ դերասան Սոս Սարգսյանը, ԼՂԻՄ Ազգային Խորհրդի նախագահ Վաչագան Գրիգորյանը, մարզային Գործկոմի նախագահ Սեմյոն Բաբայանը, մի շարք արցախցիներ, տաջիկ և ուզբեկ գիտնականներ Ռ.Շուկուրովն ու Ս.Շարաֆուտդինովը։ Հիմնական պահանջներն էին՝ վերջ տալ կամայականություններին մարզում և լուծել երկրամասի խնդիրը։ Գործողությունը դադարեցվեց Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի խնդրանքով։ Պատգամավորների դիմումը տե'ս «Սովետական Ղարաբաղ», Ստեփանակերտ, 27.09.1990, 3.10.1990; Աբրահամյան Հ., Մարտնչող Արցախը (1917-2000), գիրք Գ (1985-2000)։ Ստեփանակերտ, 2007, էջ 238-239, 243: //-126   

5) Տե'ս Нагорный Карабах в международном праве, т.I, с.678; Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, էջ 305; Кривопусков В.В., Мятежный Карабах, Из дневника офицера МВД СССР, 2-е изд. Ì., 2007, с. 124-125; Товмасян А., Хроника лихолетья (1988-1998). Ер., 2017, с.124, 140-141, 169, 177, 261։ 1990 թ. մայիսի 27-ին  նրանց գումարվում են Երևանում ներքին զորքերին բախման հետևանքով 26 սպանվածները և շուրջ 60 վիրավորները: Այդ մասին տե'ս Աբրահամյան Հ., Մարտնչող Արցախը (1917-2000), էջ 218-219:

6) Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, էջ 307; Товмасян А., указ.соч., с.145-146, 149, 113, 117։ //-127

7) “Правда,” М., 26.06.1991.

8) ՀՀ ԳԽ 1991թ. 7, 12, 25.04 և 2.05-ի դիմումներից հետո՝ ն.թ. 2.05-ին, նրա նախագահը խորհրդային իշխանություններին մեղադրեց այդ ցեղասպան գործողության համար։ 3.05-ին՝ ԽՍՀՄ նախագահի հետ Կրեմլում հանդիպման ժամանակ նա պետական ահաբեկչություն անվանեց այդ գործողությունը, իսկ 10.05-ին այդ հանցագործությունը դատապարտեց ՀՀ ԳԽ Նախագահությունը։ 18.05-ին ողջ խորհուրդը մատնանշեց մեր ժողովրդի դեմ իրականացված հարձակման ու պետական ահաբեկչության փաստը։ 10.07-ին նույն մարմինը պահանջեց միութենական իշխանություններից վերջ տալ ահաբեկչությանն ու հայ բնակչության վտարմանը։ 4.08-ին ՌԽՖՍՀ պատգամավորական հանձնաժողովը գրանցեց Շահումյանի շրջանում կազմակերպված աքսորն ու թալանը՝ որպես բանակի անջնջելի խայտառակություն։ Եվ սա այդ դեպքում, երբ ԽՍՀՄ ՆԳՆ ՆԶ-ի հրամանատար գեներալ գնդապետ Յու.Շատալինը դեռ մայիսի 2-ին սպառնացել էր, թե ինքն է հսկում Մեծամորի ատոմային էլեկտրակայանն ու խոստացել հողին հավասարեցնել Հայաստանը։ Տե'ս Заключение Комитета ВС РСФСР по правам человека за октябрь 1991 г. По итогам слушаний, посвященных нарушению прав человека в районе вооруженного конфликта в ряде районов Азербайджанской Республики и Республики Армения (конец апреля – май 1991 года). М., 1991, с.58-60 http://karabakhrecords.info/documents_officials_zakluchenie-komiteta-po-pravam-cheloveka-rsfsr. html բեռնվել է 15.09.2021թ.։ Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, էջ  317-320; Товмасян А., указ.соч., с.228-234, 243, 246։ //-128

9) Աբրահամյան Հ., Մարտնչող Արցախը (1917-2000), էջ  207-208: //-129

10) Ղուլյան Ա., ԼՂՀ հռչակումն ու արտաքին կապերի ինստիտուցիոնալացումը։ «Արցախի Պետական համալսարանի գիտական տեղեկագիր, Հասարակական գիտություններ», Ստեփանակերտ, 2018, № 1, էջ 160: //-131

11) Համանման գնահատականներ տե'ս Нагорный Карабах в международном праве, т.II, с.362-365։ //-132

12) http://president.nkr.am/am/nkr/nkr1 բեռնվել է 15.09.2021թ.; Казанджян Р., К предыстории самоопределения Нагорного Карабаха, с приложением новых документов. М., 1997, с. 46.

13) 1 Երկրաշարժն ավերեց հանրապետության տարածքի 1/3, ավելի քան 300.000 մարդ անտուն դարձավ ՀԽՍՀ-ում։ //-133

4) 1989թ. խոսքն ինքնորոշման ու ՀԿԿ-ի՝ հայերի դեմ կազմակերպված բռնությունների հետևանքով հեղինակազուրկ և ապարդյուն մի մարմնի վերածման, Սումգայիթի եղեռնագործության, եռամսյա շրջափակման հետևանքով երկրաշարժի գոտում աշխատանքները կասեցրած, ԱՄՆ-ի՝ «Լեռնային Ղարաբաղի մարդկանց հիմնարար իրավունքներն ու վեճի խաղաղ և արդար կարգավորման ձգտումները» պաշտպանելու մասին էր։ Ծերակույտն ու Ներկայացուցիչների պալատը որոշեցին շարունակել իրենց աջակցությունը Հայաստանին, հարկադրել ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահին վերացնել շրջափակումն ու պատժել սաստկացող բռնությունների պատասխանատուներին։ Տե'ս Senate Joint Resolution 178, 11.19.1989, Congressional Record, Senate, 1989, pt.21, p.30143-30144։ 17.05.1991թ․ բանաձևում նշվեց ԽՍՀՄ-ի և Ադրբեջանի կառավարությունների ձեռնարկած հարձակումների աղաղակող աճի մասին։ Նրանց զորքերը գյուղեր էին քանդում և արմատախիլ անում խաղաղ բնակչությանը։ Ծերակույտը դատապարտեց նրանց կործանիչ գործողություններն ու շրջափակումը, վճռաբար սատարելով ԽՍՀՄ-ում ժողովրդավարությանն և ինքորոշմանը։ Senate Resolution 128, 05.17.1991։ 8.01.1990թ․ նամակը՝ http://karabakhrecords.info/english_document_letter_ gorbachev բեռնվել է 17.09. //-134  2021թ․։ Տե'ս նաև Avakian Sh., Nagorno-Karabagh, Legal Aspects, 5^th ed. Moscow, 2015, p.18-19։

15) Official Journal of the European Communities, Doc. C 235, 12.09.1988, p.106; Doc. C 38, 19.02.1990, p.81-82. //-135

16) Doc. B3-047391 - Official Journal of the European Communities, Doc. C 106, 22.04.1991, p.121; Doc. C 158, 17.06.1991, p.243-244. //-136

17) Авакян Ш., указ.соч., с.33.

18) Բալայան Վ.Ռ., Դրվագներ արցախահայության ազատագրական պայքարի և պետականակերտման պատմության (1813-2007թթ.), էջ 281:

19) Բաքվում հարձակումների շեմին, 9.01.1990-ին վարչապետ Ա.Մութալիբովը մեկնեց Թուրքիա՝ նախագահ Թ.Օզալին հանդիպելու։ Ի պատախսան` 24.01-ին Ադրբեջան ժամանեց առաջին ռազմական օգնությունը՝ «գորշ գայլերի» ուղեկցությամբ։ Դրանով իսկ հարցականի տակ դրեց համամիութենական ինքնիշխանությունը։ 1991թ․ առաջին կեսին թուրքական «Միլլիեթ» թերթն առաջարկեց իր կառավարությանը միջամտել հակամարտությանը հայերի լայնածավալ առաջխաղացման դեպքում։ Անկարան պաշտոնապես տեղյակ է պահել սրա մասին Մոսվային։ 11.10.1991-ին Բաքուն ժամանեց Թուրքիայի գլխավոր շտաբի պետ Դ.Դյուրեշը, իսկ 4.11-ին կողմերը ավարտեցին այդ երկրից Նախիջևան տանող կամրջի կառուցումը։ 1992թ․ դեկտեմբերին Թուրքիայում սկսվեց ադրբեջանական բանակի համար սպաների հավաքագրում՝ ամսական $7.500 ռոճիկով։ Бальян Г., Нагорный Карабах, Рабочий документ, представленный 10.01.1994 в Комиссию по правам человека Экономического и социального совета ООН. Сессия 50, вып.12 Вопрос о нарушениях прав человека и основных свобод во всех частях Земного шара. Ер., 1994, с.21; Демоян Г., Турция и карабахский конфликт в конце 20 – начале 21 веков. Ер., 2006, с.108; Մելքոնյան Ս., Էթնիկ զտման քաղաքականությունը Խորհրդային Ադրբեջանում հայերի նկատմամբ (1988-1991թթ.): «Պատմություն և մշակույթ, Հայագիտական հանդես», Եր., 2017, էջ 240: //-137

20) ԱդրԽՍՀ-ի՝ ԼՂԻՄ-ում հանրապետական կազմկոմիտեի 18.07.1990-ին Ստեբանակերտում կազմակերպված խորհրդակցական նիսում Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոսի 2-րդ քարտուղարն առաջարկեց վտարել հայերին երկրամասից: Պաշտոնյան նշեց, թե այդ ծրագիրը քննարկելու են Բաքվում՝ կոմկուսի կենտկոմի նիստում: Տե'ս Нагорный Карабах, весна - осень 1990. Документы и материалы. Ер., 1990, с.54: //-138

21) Нагорно-Карабахская Республика: история и современность. Ред.В.Атаджанян. Степанакерт, 1998, с.19-20; Арешев А.Г., Нагорный Карабах в региональной и мировой политике. Сборник статей. М., 2006, с.13-14; Нагорный Карабах в международном праве, т.II, с.247, 249-253; Առստամյան Ա., նշվ.աշխ., էջ 63, 65, 70-71, 75; Арцах: долгий путь к свободе. Сборник публикаций. Сост.А.Андрян, Р.Заргарян, А.Мелик-Шахназаров. М., 2018, с.51-53, 56-59, 107; Հարությունյան Մ.Ա., Ադրբեջանական ԽՍՀ իշխանությունների 1987-1991թթ. հակահայկական քաղաքականության ահաբեկչական բնույթի մասին։ Գիտական ընթերցումներ (հոդվածների ժողովածու), Ղարաբաղյան շարժման 30-րդ տարեդարձին նվիրված գիտաժողով։ Ստեփանակերտ, 2018, էջ 403։

22) Статус Нагорного Карабаха в политико-правовых документах. Ер., 1995, с.69-70.

23) Бальян Г. указ.соч., с.14; Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն: Պետականության կայացումը դարերի սահմանագծում։ Եր., 2009, էջ 14 և Republic of Nagorno Karabakh, Process of State Building at the Crossroad of Centuries. Yerevan, 2009, p.15. //-139

24) Казанджян Р. указ.соч., с.46-47. //-140

25) Арешев Г. указ.соч., с.10; Нагорный Карабах в международном праве, т.II, с.266; Ղուլյան Ա., նշվ.աշխ., էջ 158-159; Арцах: долгий путь к свободе, с.240.

26) Нагорно-Карабахская Республика, с.21.

27) Նույն տեղում, 22£ Տե'ս նաև Товмасян А., указ.соч., с.120; Հարությունյան Մ.Ա., Ադրբեջանական ԽՍՀ իշխանությունների 1987-1991թթ. հակահայկական քաղաքականության ահաբեկչական բնույթի մասին, էջ 399: //-141

28) Бальян Г., указ.соч., с.84.

29) Нагорно-Карабахская Республика, с.22. //-142

30) Ուղիղ միութենական կառավարումը 1988թ. մարտին առաջարկեց ակադեմիկոս Ա.Դ. Սախարովը, այնուհետև 18.07.1988-ին նույն միտքը հնչեց ԽՍՀՄ ԳՆ նախագահության նիստում։ Տե'ս, օրինակ՝ Амбарцумян С.А., Три года на пределе любви и смерти, 3-е изд. Ер., 2005, с.43-44; Ուլուբաբյան Բ.Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, էջ 285-291, 295, 298, 303; Բալայան Վ.Ռ., Արցախի պատմությունը հնադարից մինչև մեր օրերը, էջ 361-362; նույնի՝ Դրվագներ արցախահայության ազատագրական պայքարի և պետականացման պատմության (1813-2007թթ.), էջ 293; Арцах: долгий путь к свободе, с.34-35, 37։ //-143

31) ԼՂԻՄ տարածքում ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի պատժիչ գործողությունների, զինագրավումների, դրանց նկատմամբ կենտրոնական իշխանությունների թողտվության և հովանավորության քաղաքականության //-144  ու գաղութային կեղեքման մասին տե'ս ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 3.05.1990թ․ որոշումը, նաև Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի Նախագահությունում 30.08.1989թ․ գումարված գիտնականների և ստեղծագործական միությունների ներկայացուցիչների Ընդհանուր ժողովի որոշումը Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզում ստեղծված վիճակի և այն կարգավորելու խնդիրների մասին՝ Нагорный Карабах, Весна-осень 1990, с.13-15; Товмасян А. указ.соч., с.109։

32) Нагорный Карабах в международном праве, т.I, с.711-712; т.II, с.263-264, նաև Авакян Ш. указ.соч., с.21-22։ //145

33) Казанджян Р. указ.соч., с.48. //-146

34) Նույն տեղում, էջ 52։

35) Нагорно-Карабахская Республика: путь к вершинам. Ред.Н.Р.Мелкумян. Степанакерт, 2001, с.91-92; Нагорный Карабах в международном праве, т.I, с.714-717; Хачатрян А.Г., Алексанян Г.А., К 30-летию нагорно-карабахского конфликта: ключевые события до и после распада СССР. “Постсоветские исследования,” М., 2018, т.1, № 2, с. 159-160, www.postussr.org բեռնվել է 18.09.2021թ.։

36) Այդ առումով նշենք միայն Լ’Աքվիլայում (Իտալիա, 10.07.2009), Մուսկոկայում (Կանադա, 26.06.2010), Դովիլում (Ֆրանսիա, 26.05.2011), Լոս Կաբոսում (Մեքսիկա, 18.06.2012), Էնիսկիլենում (Միացյալ Թագա-//-147  վորություն, 18.06.2013) նախագահներ Դ.Մեդվեդևի, Բ.Օբամայի և Ն.Սարկոզիի համատեղ հայտարարությունները, նախագահ Դ.Մեդվեդևի, վարչապետ Ֆ.Ֆիյոնի, պետքարտուղար Հ.Քլինթոնի հայտարարությունը Աստանայում (Ղազախստան, 1.12.2010) հրավիրված գագաթնաժողովում կամ Աթենքում ԵԱՀԿ երկրների Արտգործնախարարների խորհրդում 1.12.2009-ին ԱԳՆ երկու ղեկավարների և պետքարտուղարի տեղակալի հնչեցրած հայտարարությունը։ Նշենք, որ նույն տարիներին ԵԱՀԿ համապատասխան Խորհուրդների կողմից խնդրի վերաբերյալ արվել են այլ հայտարարություններ ևս։ //-148   

37) Ադրբեջանի ԿԿ կենտկոմի 2-րդ քարտուղար Վ.Պոլյանիչկոյի բղավոցները Շահումյանի շրջանի շրջխորհրդում՝ Товмасян А. указ.соч., с.106։ 15.09.1989թ. Բաքվում տեղի ունեցած Գերագույն խորհրդի նիստի որոշմամբ կոչ արվեց լուծարել ԼՂԻՄ-ը այդ շրջանի հետ միասին և վտարել նրանց բնակիչներին։ Հիշատակենք նաև վերջնագրի բովանդակությամբ թռուցիկները՝ մարզը անմիջապես թողնելու պահանջներով, երբ 2.01.1991թ. Ա.Մութալիբովը հայտարարեց ԼՂԻՄ-ում նախագահական կառավարում մտցնելու մասին` Нагорно-Карабахская Республика, с.84։ //-149