1915թ. ապրիլի 26-ի Լոնդոնի պայմանագիրը Փարիզի
վեհաժողովում (1919թ. ապրիլ - մայիս ամիսներին)
1915թ. ապրիլի 26-ին կայացած Լոնդոնի քառակողմ պայմանագիրը անտեսվել է, կամ անհիմն կերպով եռակողմ է անվանվում մեր հանրապետության պատմագիտության մեջ։ Իրականում, նա կնքվել է Իտալիայի, և ռուս-անգլա-ֆրանսիական դաշինքի միջև: Վավերագիրը հիմք է ծառայել Իտալիայի, 1919թ. ապրիլյան ու մայիսյան բանակցությունների համար, երբ Փարիզի վեհաժողովում հարուցվեց նրա արևելյան ռազմահասույթի հարցը։ Ընդ որում, Ֆրանսիան ու Մեծ Բրիտանիան ընդունում էին փաստաթղթի օրինական լինելը, իսկ ԱՄՆ-ի վերաբերմունքը ժխտական էր1:
Օսմանյան կայսրության միասնական մանդատին վերաբերյալ խոսք չի բացվել մայիսի 14-ին, կամ նույն ամսի մնացած օրեին: Ուշադիր լինենք. մայիսի 5-ին անգլիացիները հայտարարեցին նրանց բանակի Կովկասից հեռանալու մասին։ Հաջորդ օրը Վ.Վիլսոնը հիշատակեց ամբողջ Թուրքիայի հանդեպ միասնական մանդատը ստանձնելու նրա պատրաստակամությունը: Սակայն երբեք, մայիսի 14-ը ներառյալ, ԱՄՆ-ին չէին հատկացնում Հայաստանի, Կ.Պոլսի և Անատոլիայի խնամակալությունը։ Նախագահին միշտ ստիպում էին ընտրել օսմանյան մայրաքաղաքով հանդերձ Հայաստանի, և Անատոլիայի միջև:
Մայիսի 13-ին Վ.Վիլսոնը հիշատակեց ամբողջ կայսրության հանդեպ մեկ մանդատի մասին, սակայն Դ.Լլոյդ Ջորջը չեզոքացրեց այդ մտադրութունն ու հաստատեց Ֆրանսիայի կամ Իտալիայի դիրքերը օսմաններին ենթակա ներքին շրջաններում: Մայիսի 14-ին, 17-ին ու 21-ին Բրիտանիայի վարչապետը պնդում էր, որ Անատոլիան ավելի լավ է չկիսել, թեև նման պարագայում ինքը աջակցում էր ֆրանսիական մանդատին կամ թուրքական ինքնիշխանությանը:
Վ.Վիլսոնի ցանկությունը չի ամրագրվել Չորսի խորհրդի որևէ վճռով։ Ու միայն 1919թ. մայիսի 21-ի թվակիր Դ.Լլոյդ Ջորջի հուշագիրը հիշատակում է Արևմտյան Հայաստանի, Կիլիկիայի, Կ.Պոլսի և Նեղուցների հանդեպ ամերիկյան մանդատի տարբերակը, ինչին գումարվում էր Արևելյան Հայաստանի, Ադրբեջանի և Կովկասի ժամանակավոր խնամակալությունը։ Վերջինը պետք է իրագործվեր մինչև Ռուսաստանի իշխանության կայունանալը: Մայիսի 31-ին Ժ.Կլեմանսոն համաձայնվեց Կիլիկիան զիջել ԱՄՆ-ին, բայց դրա դիմաց ինքը արգելում էր ամերիկացիների մուտքը Սիրիա, Պաղեստին ու Փոքր Ասիա: Սա է մայիսյան բանակցությունների ճշգրիտ պատկերը2:
Դեռևս չճանաչված Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտությունը աշխանում էր ներկայացնել Հայկական հարցը՝ իր ուժերի սահմաններում։ Փարիզում անցկացվեց Հայ ազգային համագումարը, տեղի են ունեցել պաշտոնական հանդիպումներ էմիր Ֆեյսալի և Վ.Վիլսոնի հետ։ Ապ-//-83 րիլի 4-11-ին ՀՀ-ի ղեկավարությունը` ի դեմս Ա.Խատիսյանի և Լ.Եվանգուլյանի, Թիֆլիսում բանակցեց Անդրկովկասում տեղակայված բրիտանական զորքի հրամանատարության հետ: Փարիզից Երևան հղած որոշ գնահատականներն դիպուկ էին և ուշագրավ։ Թեև հետագայի ընդհանուր ակնկալումը չափից վարդագույն երանգ ուներ: Հիմնական սխալը կայանում էր դրանում, որ կենսական կարևորության ազգային հարցերի լուծումը սպասվում էր արտաքին ուժերից, մասնավորապես՝ Փարիզի վեհաժողովից3: //-84
Մեջբերումներ
1) Agreement between France, Russia, Great Britain and Italy, signed at London, April 26, 1915. Papers relating to the foreign relations of the United States. In 2 vols, vol.I: 1917, supp.2 The world war. Wash., GPO, 1932, p.497; “Current History,” 1920, March, vol.IX, p.II, p.499; vol.XI, p.500; Documents on British foreign policy 1919-1939. Ed.by E.L.Woodward, R.Butler. 1st series. Lnd., HMSO, 1947, vol.I, p.84-85, vol.IV, p.241-248 (այնուհետև British Documents); Ключников Ю.В. и Сабанин А.В. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Ч.II От империалистической войны до снятия блокады с Советской России. М., Наркоминдел, 1926, с.40-43, 84-85; «Հայաստանի ավտոնոմիան» յեվ Անտանտան: Վավերագրեր իմպերիալիստական պատերազմի շրջանից: Յերեվան, Պետհրատ, 1926, էջ 50-53: Պայմանագրերի մասին նայիր՝ Лазарев М.С. Крушение турецкого господства на Арабском Востоке (1914-1918 гг.). М., Восточная литература, 1960, с.126-137, 191-192; Акопян С.М. Западная Армения в планах империалистических держав. Ереван, АН Арм.ССР, 1967, с.197-222; Hovannisian R.G. The Allies and Armenia, 1915-18. “Journal of Contemporary History,” Lnd., 1968, vol.3, N 3, p.145-168; Հայկական հարց: Հանրագիտարան: Երևան, Հայկական հանրագիտարան, 1996, էջ 36-37, 397-398:
2) US NA, RG 256, 180.03401/10 1/2, 13 1/2, 13 1/2/App.I-II, 15 1/2; 15 1/2/App, 17-20, 17/App, 18 1/2, 19/App.I, 20 1/2, 20 1/2/App.III, 22 1/2, 33, 37 1/4, 38-43, 43/App.III, 101, 108-110, 118/App/I, 123, 130, 137-138, 138/App/III, 143-145, 148, 148/App.4; Great Britain, Foreign Office archives. Public Record Office, class 371 political (այնուհետև` FO, 371), 91135, 94556, 102249/3251/ 117; FO 371-3667, 84449/11067/58, FO 371-4180, 82836/2117/44; Papers relating to the foreign relations of the United States. 1919. The Paris Peace conference, vol.V, p.3, 6-7; vol.6; British Documents, vol.3, p. 337-338; vol.4, p.1, 251-258, 1093-1097, 1100-1101:
3) Հայաստանի Ազգային արխիվ ֆ.199, ց.1, գ.12, թ.110, 144-150; գ. 22, թ.83-83Ա; ֆ.200, ց.1, գ.35, թ.123-127Ա; ց.2, գ.49, թ.1-3, 5; գ.50, թ.1-4; գ.51, թ.1-9; գ.55, թ.1-5; ֆ.4033, ց.2, գ.962, թ.39-44; գ.1021, թ.1-7; գ.963, թ. 130-136: //-84