Սեվրի դիշնագիրը և ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը
Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ 1919-1920թթ.
1919-1920թթ. Փարիզի վեհաժողովը ցույց տվեց, որ ԱՄՆ-ը չէր ձգտում ստանձնելու արևմտահայ այն նահանգների խնամակալությունը, որոնք ռուսական բանակը գրավել էր 1914-1917թթ.։ Նա սահմանափակվում էր լայնածավալ մարդասիրական օգնությամբ և մանդատի խոստումներով, որոնք մշակվել էին Եվրոպայի հետ իր մրցակցությունը մեղմելու համար։ Վ.Վիլսոնի խոսքի ընդհանուր խաղաղասեր երանգը տարածվում էր նաև հեղափոխական Ռուսաստանի վրա։ Ուստի 1919թ. հունվարի 18-ին Պողոս Նուբարի հետ զրույցելիս, Վ.Վիլսոնը դեմ է արտահայտվել հայերի պաշտոնական ներկայությանը կոնֆերանսում1։ Հունվարի 30-ին դիվանագետներն ընդունեցին առաջին կարևոր բանաձևը Արևմտյան Հայաստանը Օսմանյան կայսրությունից անջատելու ու մանդատար տերության աջակցությունը տրամադրելու մասին։ Վ.Վիլսոնն անմիջապես նշեց «ամերիկյան բանակով Կ.Պոլսի կամ Միջագետքի ռազմագրավելու» իր ցանկության մասին2։ Ամերիկացիները ձգտում էին նաև Անդրկովկաս։ Ա.Ահարոնյանի մտահոգությամբ՝ առանց Միջագետքի նրանք գուցե և «շահագրգռվաց չեն լինի միայն Հայաստանով»3։ 1919թ. մարտի 20-ին Սպիտակ տան ղեկավարը խոսեց Սիրիայի, Կիլիկիայի և ողջ Օսմանյան կայսրության վրա մանդատը տարածելու մասին, իսկ ապրիլի 17-ին տված ունկնդրության ժամանակ տեղեկացրեց Ա. Ահարոնյանին, Պողոս Նուբարին և Հ. Տեր-Հակոբյանին. «Ես աշխատում եմ ձեր ուզած չափով ձեր տերիտորիան //-284 ապահովել հայ ժողովուրդին։ ...Կարող եք գոհ լինել, որ ձեր խնդիրը շատ լավ է ընթանում»4։
Մայիսի 5-ին, 6-ին, 13-ին և 14-ին վեհաժողովը Վ.Վիլսոնին առաջարկում է Հայաստան ու Բոսֆորի ափեր զորք ուղարկելու հնարավորություն, ինչին ի պատասխան վերջինս ասում է, որ ինքը չգիտեր, թե արդյո՞ք ԱՄՆ-ը «ի վիճակի կլինի ստանձնել մանդատը»5։ Նախագահը ձգտում էր ստանալ ողջ Օսմանյան կայսրության խնամակալությունը։ «Չեմ կարծում,- առարկեց Դ. Լլոյդ Ջորջը ,- որ սա հնարավոր է իրականացնել»6։ Ուստի մայիսի 14-ին Սպիտակ տան ղեկավարը համաձայնեց խնամակալության տակ վերցնել Հայաստանը և Կ.Պոլիսը՝ սեղանին դնելով իր իսկ քարտեզը՝ հայկական սահմաններով հանդերձ։ Ամսի 21-ին Վիլսոնին հատկացնում են մի վիթխարի գոտի՝ Կիլիկիայով, նեղուցներով և Արևմտյան Հայաստանով։ Կիլիկիան կարող էր փոխարինվել Արևելյան Հայաստանով, ամբողջ Կովկասով և Ադրբեջանով։ Նման գայթակղիչ տարբերակների պայմաններում ԱՄՆ-ի պատվիրակությունն ընդմիջեց քննարկումները։
1919թ. հունիսի 26-ին ԱՄՆ-ի պատվիրակության ղեկավարը հրաժարվում է Բոսֆորից։ Ապա հուլիսի 1-ին Հ.Հուվերը զեկուցեց իր աշխատակիցներին մանդատի՝ միայն Միջագետքի հետ ընդունելի լինելու մասին։ Նման մոտեցմամբ նեղուցների փոխարեն կարևորվում էր Կիլիկիայի դերը։ Պատվիրակները վճռում են նաև, որ իրենց երկիրը չի միջամտի՝ «Մինչև լիակատար ու շատ մանրազնին չհստակեցվեն աշխարհագրական այն տարածքների սահմանները, որոնք տրվելու էին»7 Հայաստանին։ Այդ նույն ժամանակ ՀՀ վարչապետ Ա.Խատիսյանը մտորում էր, թե ԱՄՆ-ը չի կարող պարենային համածայնագիր կնքել «այն պետության հետ, ում անկախությունը դեռ մնում է կասկածի տակ»8։ 1919թ. հուլիսի 11-ին նա իսկույն դիմում է Երևանում բացված Ամերիկյան նպաստամատույց վարչության տնօրենին Ս.Չ.Ֆորբսին՝ 30 հազար զինվորական համազգեստ գնելու հար- //-285 ցով9։
Օգոստոսի 12-ին անգլիացիները տեղեկանում են, որ Կովկասում «ամերիկյան զորքի մշտական տեղակայումը... անհնարին է», իսկ Կոնգրեսում «վտանվագոր է հույս դնել արագ գործողությունների վրա»։ Պետքարտուղար Ռ.Լանսինգին զեկուցեցին, որ Բրիտանիան կարող է շարունակել Հայաստանի պաշտպանությունը «եթե ԱՄՆ-ը հատուցի դրա գինը»10։ Ամսի 19-ին Լոնդոնը հետաքրքրվեց ամերիկյան բանակի տեղակայման ստույգ ժամկետով։ Անգլիան այս կերպ ցանկանում էր խույս տալ «նենգության համար մեղադրանքից, եթե մանդատը, ի վերջո, մերժելու են»11։ Սակայն օվկիանոսի մյուս ափում «նման նպատակի համար բացակայում էին կանխիկ միջոցներն», իսկ Կոնգրեսն դիմելն «արդեն իսկ մոլեգին կրակի վրա յուղ ածել էր միայն»12։
Աշնանը՝ նոյեմբերի 1-ին, Հայաստան այցելած զինվորական առաքելության պետ գեներալ Ջ.Հարբորդը Երևանում Ա.Խատիսյանին հանձնեց Անգորայի դահլիճի ուղիղ բանակցություններ սկսելու հրավերը13։ Այսպես Ջ.Հարբորդը դառնում էր միակ իրավարարը կամ միջնորդը Թուրքիայի և ՀՀ-ի միջև։ Ինչ վերաբերում է մանդատը ստանձնելուն, ապա դրա համար պահանջվում էր 59-ից 200 հազ. արտասահմանից բերած զինվորներ և 756 մլն 14 հազ. դոլ.։ ԱՄՆ-ում Վ.Վիլսոնի դրսևորված ձգտումներին հակազդումն ամփոփվեց 1919թ. նոյեմբերի 19-ին, երբ Սենատը մերժեց Վերսալի պայմանագիրը՝ նրա մանդատային ծրագրով հանդերձ։ Չնայած դրան՝ երկու ազդեցիկ կուսակցությունները համաձայնել էին Հայաստանի անկախության ամերիկյան կոմիտեում (ՀԱԱԿ), որ Թուրքիայի հետ հաշտության պայմանագրում պետք է ամրագրվի հայերի անկա- //-286 խությունը՝ կազմակերպության համար ընդունելի սահմաններով14։ Թեև 1919թ. հոկտեմբերի 10-ին կայացած միջազգային հարաբերությունների կոմիտեի ենթախմբի լսումների ժամանակ սենատորները չէին թաքցնում, որ ամերիկյան զորքերի թեկուզ ժամանակավոր տեղադրումը casus belli է և հանգեցնելու է թուրքերի լայնածավալ հարձակմանը նրանց հարմար ցանկացած պահի15։ Ընդ որում, Հայ առաքելական եկեղեցու Կ.Պոլսի պատրիարք Զավեն Տեր-Եղիայանը, հայ կաթոլիկ եկեղեցու աթոռապահ Ավգուստին Սաեղյանը և ազգային բողոքական համայնքի առաջնորդ Զենոբ Բեզճյանը Սենատին հղած ուղերձում նշում էին Թուրքիայի եռանդուն բանակաշինության մասին՝ ՀՀ սահմանների վրա հարձակվելու, հանրապետությունը ներսից քայքայելու մասին։ Հակառակորդն առիթի չէր սպասում՝ նա ինքնուրույն քաղաքականություն էր վարում և կանխում հնարավոր զարգացումները16։
1919-1920թթ. ձմռանը ԱՄՆ-ում մանդատի ընդունման գաղափարից անցնում են Հայաստանի անկախության անմիջաական աջակցությանը, իսկ գործնական միջոցառումները կենտրոնացան նպաստամատույց հարցերի վրա։ 1920թ. հունվարի 7-ին ՀՀ հավատարմատար Գ.Փաստրմաճյանը Ռ.Լանսինգին հղած նամակում հայցում էր ռազմական մատակարարումներ, քանի որ թուրքերը չեն հարձակվում հայերի զինված լինելու դեպքում միայն։ «Աններելի ու ծայրաստիճան դաժան է Հայաստանի բարեկամների կողմից,- նշել է Արմեն Գարոն,- մեզ զրկել ինքնապաշտպանության միջոցներից, եթե դուք ինքներդ ի վիճակի չեք մեզ պաշտպանել»17։
Մինչև 1920թ. ապրիլը ԱՄՆ-ը զերց էր մնում Հայկական հարցի քննարկումներից։ Փետրվարի 21-ին Պողոս Նուբարը, Ա.Ահարոնյանն ու Գ.Ղորղանյանը Լոնդոնի կոնֆերանսից տեղեկացան, որ Եվրոպան անկարող է զորք տրամադրել, սակայն Ա.Ահարոնյանը հայտա- //-287 րարեց, թե հայերն իրենք են գրավելու արևմտյան նահանգները։ Իսկ 1920թ. մարտի 19-ին ԱՄՆ-ի Սենատը հրաժարվեց օսմանյան մանդատներից։ Միաժամանակ Ամերիկայի Հայ ազգային միության նախագահ Մ.Սվազլյանը դիմեց պետքարտուղար Բ.Կոլբիին՝ Ջ.Քերզոնի Լորդերի պալատում արտասանած ճառի կապակցությամբ, թե ԱՄՆ-ն առաքելու է զենք, սակայն բանակը «հայերը պետք է… իրենք ապահովեն»։ Որևէ փաստաթուղթ խաղաղություն չի բերի Ասիային»,- պնդում էր Քերզոնը։ Եվ ինքը չէր էլ երաշխավորում, «թե վեց ամիս հետո ընթացիկ պահի համեմատ դրությունը չի վատթարանա»։ Այնինչ, Վաշինգտոնում «հաստատ հրաժարվել են ստանձնել մանդատը»18։
Ապրիլի 22-ին և 23-ին Պողոս Նուբարն ու Ա.Ահարոնյանը հաստատեցին Սան Ռեմոյում, թե Հայաստանի Հանրապետությունը կարող է իր ուժերով տիրել արևմտյան նահանգներին։ Ամսի 24-ին Ա.Ահարոնյանը Պետդեպարտամենտին առաջարկեց ևս 150 կմ առաջ տանել սահմանը՝ Երզնկան ընդգրկելու համար։ Թեև «առանց Դաշնակիցների շոշափելի զորքերի» քեմալականներին դուրս չէիր մղի, չնայած որ նրանց բանակը բազմաթիվ չէր, «վատ [էր] զինված ու թույլ հանդերձված»։ Ուստի «հայերը միանգամայն ընդունակ էին գրավելու Էրզրումը, եթե Դաշնակիցները տրամադրեն բավական զենք, ռազմամթերք և… բարոյական աջակցություն»19։ Մեկ օր ավելի ուշ Սան Ռեմոյի կոնֆերանսի առաջնորդները ԱՄՆ-ի նախագահին առաջարկեցին կազմել կամավորական զորաբանակ կամ ընդունել սահմանային իրավարարի դերը։ Մայիսի 17-ին նա համաձայնեց, իսկ ամսի 24-ին Կոնգրեսին «Հայաստանի հանդեպ մանդատը» խորագրով ուղերձ հղեց, որպեսզի նրան թույլատրվի խնամակալությունը20։ 1920թ. մայիսի 25-ին Ա.Ահարոնյանը նշեց. «Վ.Վիլսոնը լավ գիտենալով, որ իր առաջարկը անպատճառ պիտի մերժվի, …դիմել է, //-288 որպեսզի իր վրայից պատասխանատվությունը վերանա»21։ Ա.Ահարոնյանը նաև ցավում էր, որ իրավարարը վճիռը կայացնելու է պայմանագրի կնքելուց կամ նրա վավերացումից հետո միայն։ Սա էապես ուշացնում և ծանրացնում էր ողջ գործը։ Եվ իրոք, 1920թ. հունիսի 1-ին, երբ Ծերակույտը մերժեց հայկական մանդատը, նախագահին մնաց լոկ իրավարարությունը՝ չորս վիլայեթների սահմաններում։ Բոլորը գիտեին, որ սահմանագծերն արդեն համաձայնացվել էին Լոնդոնում, ուստի Վ.Վիլսոնին մնում էր թվարկել ռազմաքաղաքական միջոցառումներն ու կարելի էր անցնել դրանց իրականացմանը։ Սակայն որևէ նման բան տեղի չունեցավ։
Իրավարար աշխատանքի համատեքստում 1920թ. հունիսի 14-ին հայկական կողմը նախագահին ուղղեց հետևյալ հուշագրերը. «Հայաստանի բնակչություն», «Վերերկրյա հաղորդակցության տեղագրական հատկությունները», «Հայտագիր՝ դեպի ծով ելքի մասին» ու «Հայտագիր սահմանների մասին»: Դրանք լրացրել էին լոնդոնյան՝ փետրվարի 26-ի «Հայկական ներգաղթի մասին» տեղեկանքն ու փետրվարի 21-ին, 23-ին և մարտի 2-ին կազմած «Հայաստանի սահմանների մասին» երեք գրությունները22։ Գեներալ Հ.Բագրատունին մշտապես համագործակցում էր հանձնաժողովի անդամներ Վ.Վեստերմանի և Հարիիսոն Գ.Դուայթի հետ, և նրանք միանգամայն համամիտ էին առաջարկված տեսակետի հետ23։
1920թ. օգոստոսի 6-ին բրիտանացիները խնդրում են պետքարտուղար Բ.Կոլբիին անհապաղ կայացնել այն վճիռը, որից «թեկուզ մասամբ կախված էր»24 Սևրի պայմանագրի իրագործումը։ Օգոստոսի 13-ին նրանց պատասխանեցին, թե «պատմական ու քարտեզագրական զանազան փաստաթղթերի զննումն ու ստուգումը… բավականաչափ ժամանակ են պահանջում»25։ Այնինչ հայկա- //-289 կան բանակը ծայրաստիճան հյուծվել էր, քանի որ ՀՀ-ն «իր գոյության համար կռիվ էր տանում» իր իսկ սահմանների ներսում26։
Միայն սեպտեմբերի 28-ին՝ թուրք-հայկական պատերազմի սկսվելուց հետո, Պետդետարտամենտը ստացավ «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանի իրավարարության գծով կոմիտեի Ամբողջական հաշվետվությունը»։ Այն մշակվել էր 1920թ. օգոստոսի 10-ից նոյեմբերի 11-ը ընկած ժամանակահատվածում, ինչից հետո փաստաթղթերը փոխանցվեցին Վ.Վիլսոնին։ Նոյեմբերի 22-ին նախագահը ստորագրեց «Ամբողջական հաշվետվությունը»։ Նրա հեղինակներն առավելագույնս հաշվի էին առել ազգագրական տվյալները՝ միաժամանակ ղեկավարվելով տնտեսական ու ռազմական կամ ռազմավարական գործոններով։ Նրանք նոր պետությանը տրամադրում էին Արևմտյան Եվրոպա տանող Տրապիզոնը, որտեղ պետք է ձգվեին Էրզրումից, Բիթլիսից ու Վանից կառուցվելիք երկաթուղիները27։ Նոր սահմանամերձ գոտին ապառազմականացնելու խնդիրը ռազմական նախարարությունից մեկնաբանեցին գեներալ Ջ.Հարբորդը, մայոր Ս.Հ.Մեյսոնն ու Լ.Մարտինը։ Ջ.Հարբորդը նկարագրեց պայթյունավտանգ իրադրությունն ու թուրքերի թշնամությունը ձևավորվող անկախ պետության հանդեպ։ Նշում էր, որ նրանց առանց հարկադրանքի հնարավոր չի լինի զինաթափել, թեև գեներալը մտավախություն ուներ վրիժառության ծարավ քրիստոնյաներին զինելու հարցում։ Արտերկրյա զորքերի տեղակայումը անկասկած ստիպելու էր նրանց գործել։ Ուստի պետք էր կազմել միջդաշնակցային հանձնաժողովին ենթակա ոստիկանության ուժեր։ Նրա կարծիքով՝ երկու դավանանքի հետևորդ 50 հազ. ծառայողները հրետանին կկիրառեին միայն լուրջ հուզումների դեպքերում։
Թուրքական կողմի ապառազմականացված շերտը պետք է ունենար 80 կմ խորություն և կարող էր ծավալվել Դիարբեքիրի և //-290 Խարբերդի վիլայեթներում28։ Այդ 80-ից 40 կմ խորությունը բավարար էր ազատ առևտրի համատեղ գոտիների և տնտեսական արտոնյալ համագործակցության համար։ Մայոր Ս.Հ.Մեյսոնի կարծիքով՝ Հայստանը պաշտպանում էր վաղուց հակամարտող, ազգային մեծ շահերի թևերը։ Սա նրան դարձնում էր խանդի, մրցակցության առարկա ու ենթարկում հնարավոր բազում հարձակումների29։ Փորձագետը առաջարկում էր նրանց զսպելու հետևյալ միջոցները. 1) սահմանամերձ շրջանների տնտեսական թերզարգացումը՝ փոխադրամիջոցների տկար ցանցով հանդերձ, 2) զինվորներ ու զինանոցներ կուտակելու, ռազմականացված ավաններ կառուցելու արգելքը։ Այդ ամենը մշտապես հսկվելու էր որևէ չեզոք տերության կողմից30։ Բացի դրանից, ոստիկանության սպաներին հավաքագրելու էին միայն Դաշնակից ու չեզոք երկրներում կամ ԱՄՆ-ում, որոնք պետք է գործեին ու հաշվետու լինեին սահմանի միայն մեկ կողմում31։ Հեղինակներն ընդունում էին վսստահության երաշխիքների տարածումը երկու շահագրգիռ կողմերի վրա, բայց արգելքը դրվում էր միայն հարձակվողի և ցեղասպանության սադրողի վրա։ «Ամբողջական հաշվետվության» մեջ նաև նշվում էր, թե ազգայնական շարժումը «մինչև վերջ հասցնելու դեպքում, ծայրաստիճան վտանգավոր կլինի հայկական պետության համար, եթե բոլշևիկյան առաջնորդները… վճռաբար իրականացնեն իրենց ծրագիրը»32։
Հետո սահմանային հանձնաժողովի անդամները տեղեկացրին փոքր, բայց լավ վարժեցրած զորքերի մասին, որոնք «պատրաստ են աառաջ շարժվել ռուսաստանյան Հայաստանից։ …Նրանց նորերս մատակարարեցին զենքն ու ռազմամթերքը, իսկ քաղաքական ընդհանուր իրավիճակը նպաստում էր հաջողությանը։ Նրանք վստահ էին ազգայնականների տկար ուժերի դեմ պատերազմելու և չորս վիլա- //-291 յեթներում հսկողություն սահմանելու իրենց ունակության մեջ»։ Միակ անկանխատեսելի խնդիր էր մնում, թե «ինչ են անելու բոլշևիկ առաջնորդները, [քեմալականների] դիմադրությանն աջակցելու համար։ Մեծ Տերություններից մեկի մանդատային հսկողության բացակայության պայմաններում հայկական անկախության հետագա պահպանումը կասկածելի է»։ Իսկ վաղեմի հակասությունների նորից բռնկվելու պարագայում «Հայաստանի համար գուցե ավելի լավ կլինի անցնել որևէ մեծ տերության, օրինակ՝ Ռուսաստանի պաշտրանության տակ և այդպես պահպանել իր յուրահատկության և անկախության հսկայական չափը»33։
Ֆինանսական առումով տեղեկացվում էր, որ անտեսելով կոտորածն ու նրա հետ կապված երկրի կործանումը, հայկական նոր պետությանը պարտավորեցին վճարել օտտոմանյան պարտքի 33,5 մլն. Դոլարը։ Եվս 2,1 մլն. պահանջվում էր այն սպասարկելու համար34։ Փաստաթղթում ՀՀ ընդհանուր դրությունն որակվում է ո'չ փայլուն, ո'չ էլ հուսահատ։ Հետևաբար ԱՄՆ-ն կարող էր բաց անել միջին չափերի վարկեր և տեխնիկական խորհրդականներ ուղարկել։
Գրությունը Պետդեպարտամենտ փոխանցելուց հետո՝ 1920թ. հոկտեմբերի 18-ին, Բ.Կոլբին ստացավ Սևրի դաշնագրի վավերացրած պատճենը։ Հոկտեմբերի 28-ին Գ.Փաստրմաճյանը հանդիպեց պետքարտուղարի տեղակալ Ն.Դեվիսի հետ35, որին պատմում է պայմանների և բնակչության ու զինվորների գերազանց բարձ ոգու մասին։ Նա ասում է, թե Երևանում լիովին գիտակցում են երկու ճակատներով կռվելու ամբողջ ծանրությունը, սակայն բոլշևիկների հետ համաձայնության չէին հասնում՝ խոչընդոտելով Կարմիր բանակի մութքը և պահպանելով սեփական իրավունքները Սևրի հանդեպ։ 1920թ. նոյեմբերի 5-ին Վաշինգտոնում ընթերցվեց Վ.Վիլսոնին հղած Հ.Օհանջանյանի հետևյալ ճեպագիրը. «Ուժասպառ լինելով այն պայքարից, որ նա մեն-մենակ է մղում մեր և ձեր ընդհանուր թշնամու դեմ, կորցնելով Կարսը և հայտնվելով Ալեքսանդրապոլի կորստի //-292 շեմին, Հայաստանը ստիպված է ձեզ վերջին անգամ աղերսել՝ շտապեցեք… միջամտել զինված ընդհարմանը և դիվանագիտական ուժով ստիպել թշնամուն ընդհատել նրա ռազմական գործողությունները»։ Շուտով Հ.Օհանջանյանը լրացրեց. «Այսօր՝ նոյեմբերի 7-ին, [իր երկիրը] ստիպված էր զինադադար կնքել»36։ Օգնության ևս մեկ կոչ հնչեց ամսի 11-ին. «Կարսի գրավմանը հետևած թուրքական առաջխաղացումը Ալեքսանդրապոլի վրա առայժմ զսպվում է մեր բանակով հենց Ալեքսանդրապոլի մերձակայքում։ …Թշնամին ստիպված էր նահանջել, բայց այս գործողությունների պահին ըմբոստացան Աղբաբայի թուրքերը՝ թուրքական կանոնավոր ստորաբաժանումների ղեկավարությամբ նրանք հարձակվում են մեր զորքերի թիկունքից։ Այսպիսով, Ալեքսանդրապոլի գրավումը թուրքական զորքերով դառնում է անխուսափելի։ …
Մեր գլխավոր հրամանատարությանն ուրիշ բան չի մնում, քան ընդունել … զինադադարի առաջարկը, որպեսզի հնարավոր լինի փրկել բնակչությանը վերահաս կործանումից, այն է՝ թշնամուն հանձնել Ալեքսանդրապոլի ամրոցն ու նրա կայարանը։ Պարտքս եմ համարում արտահայտել այստեղ… միանգամայն հասկանալի սարսափի այդ զգացումն, որով իմ կառավարությունը համաձայնվեց ձեռնարկել… այս քաքյլը»։ Հայաստանի ողբերգական վիճակը սաստկանում է, քանի որ «1) այս նոր աղետը մեզ վրա է հասել… Հանրապետությանը… Մևրի դաշնագրում… իրավական կերպով ճանաչումից հետո և 2) որ նրա կնքման հետևանքով Ռուսաստանից, Եվրոհայից և Կ.Պոլսից ժամանեցին բազմաթիվ գաղթականներ… որոնք շտապեցին վերադառնալ Հայրենիք, որտեղ նրանք նորից պիտի ենթարկվեն մահառիթ հարվածծներին, ինչպես և 3) …այս ամբողջ ջախջախումը ծավալվում է… Դաշնակիցների գիտությամբ, իսկ նրանք չեն կամեցել գործնական աջակցություն ցուցաբերել Հայաստանին»37։
Այս դիմումներին ավելացնենք միայն, որ Հայաստանի նման Ադրբեջանն էլ էր գործում խորհրդա-թուրքական դաշինքի ներքո, սակայն այդ երկրի ղեկավարները ճիշտ պահերին փոխում էին իրենց //-293 վարքագիծը, նույնանման պայմաններում հասնելով կարևոր ձերքբերումների։ Այնինչ, 1920թ. թուրք-հայկական պատերազմի աղետալի ընթացքը պայմանավորված էր զանգվածների հուսախաբությամբ. երկու ճակատներում կռվելու հեռանկարից, ինչն իր հերթին հանգեցրեց Սևրից ՀՀ պաշտոնական հրաժարմանը, և սա ձևակերպվեց Ալեքսանդրապոլում որպես երևանյան պատվիրակության նոյեմբերի 26-ի հայտագիրը և ընթերցվեց երկկողմ բանակցությունների 2-րդ լիագումար նիստում։ Կարծում ենք, չվավերացրած բայց կարևոր նշանակություն ունեցող Սևրի դաշնագրի համալիր վերլուծությունն օգնում է ավելի լավ հասկանալ այդ շրջանի քաղաքական պատմությունն ու ճիշտ կողմնորոշվել արդիական, երբեմն խճճված իրավիճակներում։ //-294
Մեջբերումներ
1) ՀԱԱ, ֆ.430, ց.1, գ.1214, թ.14:
2) United States National Archives, Washington D.C., Record Group 256 Records of the American Commission to Negotiate Peace, class 180.03101/document 24 (այսուհետև՝ US NA, RG):
3) ՀԱԱ, ֆ.200, ց.2, գ.47, թ.3: //-284
4) Նույն տեղում, գ.51, թ.6, նաև գ.49, թ.1, ց.1, գ.35, թ.118-119, ֆ.276, ց.5, գ.97, թ.72:
5) US NA, RG 256, 180.03401/144.
6) Ibid., doc.10 1/2.
7) Ibid., doc.101.
8) ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.35, թ.89 և ֆ.1021, ց.2, գ.962, թ.118: //-285
9) Նույն տեղում, ֆ.200, ց.1, գ.304, թ.13:
10) Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, in 2 vols., vol.II, Wash., GPO, 1934, p.829-830 (այսուհետև՝ Papers Relating):
11) Армения в документах Государственного департамента США 1917-1920 гг., сост. и пер. с англ. Г.Г.Махмурян, 2-е доп. изд., Е., Ин-т истории НАН Армении, 2012, с.192-193.
12) Papers Relating, 1919, in 2 vols., vol.II, p.834.
13) Խատիսեան Ա., Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը, Բ տպագ., Պեյրութ, Համազգային, 1968, էջ 192։ //-286
14) ՀԱԱ, ֆ.1021, ց.2, գ.962, թ.123:
15) Maintenance of Peace in Armenia. Hearings before a Subcommittee of the Committee on Foreign Relations. United States Senate, 66th Congress, 1st Session on S.J.R. 106 A Joint Resolution for the Maintenance of Peace in Armenia, Wash., GPO, 1919, p.28, 70, 100 (այսուհետև՝ Maintenance of Peace):
16) Maintenance of Peace, p.123.
17) ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.431, թ.42 և 43: //-287
18) House of Lords, 11.03.1920 - "The Times," 12.03.1920, p.10, պատվում է՝ ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.427, թ.104 դարձ.։
19) ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.556, թ.314։
20) Congressional Record, 66th Congress, 2nd Session, House of Representatives Document № 791 "Manndate for Armenia," Wash., GPO, 1920, vol.LIX, pt.7, p.7533-7544. //-288
21) Ա.Ահարոնյանի նամակը ՀՀ վարչապետ Հ.Օհանջանյանին. ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.290, թ.144։
22) Նույն տեղում, գ.557, թ.393:
23) Նույն տեղում, թ.129 դարձ.-130:
24) Papers Relating, 1920, in 3 vols., vol.III, Wash., GPO, 1936, p.787; US NA, RG 59, 760J.6715/40.
25) Ibid. //-289
26) Ibid., 860J.48/43/f.2 T1192 Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Armenia, 1910-1929/Roll 7, Microfilm publications, Wash., National Archives and Records Service, General Services Administration, 1975, պահվում է՝ ՀԱԱ, միկրոժապավենների հավաքածու հ.36 (այսուհետև՝ մհ)։
27) Ibid., 760J.6715/65/f.83, 85, 88, T1193 Records of the Department of State Relating to Political Relations Between Armenia and Other States, 1910-1929/Roll 2/մհ 35: Տե'ս նաև Р.Ованнисян, Международные отношения Республики Армения 1918-1920 гг., Е., Тигран Мец, 2007, с.710-719: //-290
28) US NA, RG 59, 760J.6715/65/f.91-93/մհ 35:
29) Ibid., f.94.
30) Ibid., f.97.
31) Ibid., f.101-102.
32) Ibid., f.144: Մեկ ամիս ավելի շուտ, համանման կարծիք է արտահայտել Վրաստանում աշխատող ՀՀ դիվանագետ կոմս Մ.Թումանյանը, հյուպատոս Չ.Մոզերին 14.08.1920-ին հղած իր նամակում. 860J.00/4/Encl.1/f.8, T1192/Roll1/մհ 49: //-291
33) Р.Ованнисян, указ. соч., с.718-719; US NA, RG 59, 760J.6715/65/f.149/մհ 35:
34) Ibid., f.151.
35) Ibid., 860J.00/-/f.2/մհ 49: //-292
36) US NA, RG 59, 760J.6715/47:Telegram/մհ 35; ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.249, թ.663-664:
37) US NA, RG 59, 860J.00/17/Encl.3/մհ 49: Թիֆլիսում ՀՀ դիվանագիտական ներկայացուցիչ Տ.Բեկզադյանի նամակը Անդրկովկասում ԱՄՆ հյուպատոս Չ.Մոզերին։ Իրականում, Ալեքսանդրապոլը զավթեցին 1920թ. նոյեմբերի 7-ին, իսկ զինադադարը կնքվեց երկու անգամ՝ նույն ամսի 7-ին և նոյեմբերի 18-ին։ //-293