Ղարաբաղ-Զանգեզուրի նահանգապետությունն

և բրիտանական քաղաքականությունը 1918-1919թթ. Ղարաբաղում

1) Անդրանիկի 1918թ. նոյեմբերի 18-ին/դեկտեմբերի 1-ին Բաքվի իշխանություններին ու Շուշին ուդարկած հեռագրում կարդում ենք. Ղարաբաղում բնակություն հաստատելու ցանկություն ունեցած հազարավոր արևմտահայ գաղթականների ոչնչացումն, այդտեղ վերադառնալու հնարավորությունից զրկված բազմաթիվ ընտանիքների Զանգեզուրում խռումը, մուսուլմանների նրա հայ բնակչության հանդեպ բարբարոսական վերաբերմունքն ու Կարադարասի մեծ գյուղի ավերումն՝ «այդ ամենը ինձ ստիպեց միասին կապել այդ երկու հարևան երկրամաս». Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը: Նկատի ունենալով, որ քաղաքականության ոլորտում կողմերը հաճախակի գործածում են միևնույն գաղափարներ, ծառայացնելով նրանց սեփական շահերին՝ Վ.Թոմսոնի տարածաշրջանում ռազմական նահանգապետություն կազմելու հետագա պահանջներում տեսնում ենք ոչ թե առանձին Ղարաբաղը, այլ Ղարաբաղ-Զանգեզուր կազմավորումը՝ միասին վերցրած: Ընդ որում, Դ.Շատլվորթը ընդգծում էր 1919թ. մայիսի 9-ին Զանգեզուրի խորհրդի հետ Գորիսում կայացած հանդիպման ժամանակ տնտեսական, հաղորդակցական, սահմանների, հնարավոր շրջափակման գործոնների կարևորությունը: Հաշվի էին առնում նաև տարածաշրջանի ինքնապաշտպանության հնարավորությունները: Ի միջի այլոց, անգլիացին Արաքսը բնութագրել է ոչ թե որպես կարճ ճանապարհ դեպի արտաքին շուկա, այլ որպես բնական արգելք: Ինքը ձգտել է դեպի Եվլախ ուղղել տեղի ապրանքները, սա թույլ էր տալիս լավացնել Բաքվի և նրանում տեղակայված կայսերական զորամասերի մատակարարումը: Ինչը վերաբերում է Անդրանիկին, ապա նա ոչ թե պարզապես հեռանում էր, քանի որ չէր կարող կերակրել գաղթականներին ու ջոկատը՝ Ա.Օզանյանին դուրս էին մղում հայերի ընդդիմությունը թուլացնելու համար, ու կատարելով Վ.Թոմսոնի արձակած հրամանը:

2) Բացատրելով Ղարաբաղի հարցում բրիտանացիների թշնամական վերաբերմունքը հայկական շահերի նկատմամբ, Ա.Խատիսյանն ու Ա.Ահարոնյանը գրել են, որ Մեծ Տերությունները մտադիր էին ստեղծել կենսունակ ադրբեջանական պետություն ու ՀՀ-ին փոխհատուցել Արևմտյան Հայաստանի հողերում: Վրաստանի և Ադրբեջանի սահմաններում Բրիտանական կայսրության պահապանում (պրոտեկտորատը)  ստեղծելու միտումն իրոք օրվա խնդիր էր եղել: Հայաստանը առանձնացնում էին այլ տերությանդ համար, նրան վիճակված էր ամերիկյան մանդատը։ Բայց սա էլ ամենը չէ։

Հայաստանը ամենատկար հանրապետություն էր տարածաշրջանում, հետևաբար՝ նրանից զիջումներ կորզելն ավելի հեշտ էր։ Երկրորդ՝ անգլիացիք ունեին զորքերի պակաս, ուստի Ղարաբաղ-Զանգեզուրով ցանկանում էին հատուցել Բաքվից կատարվող նավթահանության դիմաց։ Բայց ամենակարևորը, անգլիացիք՝ «փաթեթային» եղանակով, միանգամից բաժանում էին Անդրկովկասի չորս տարածաշրջան. Կարսը, Նախիջևանը, Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը։ ՀՀ-ին ծրագրում էին տալ այն շրջանները, որոնք դժվար էր պաշտպանել և աշխատում էին զրկել այն հողերից, որոնք պահելը շատ ավելի հեշտ էր։ Ընդհանուր պատկերը լրացնում էին սովը, գաղթականները, երկաթուղու միայն անգլիացիների հսկողությամբ շահագործելու հնարավարությունն և ամերիկյան պարենի կարիքը։ Թույլ լինելու հանգամանքը արտացոլում էր Հ.Բագրատունու 1918թ. դեկտեմբերի 12/25-ին Ա.Օզանյանին հղած նամակը, որում դրվում էր Ղարաբաղում հայկական, բայց Երևանից անկախ իշխանություն կազմակերպելու խնդիր։ Հարցը պետք էր տեղափոխել Փարիզի վեհաժողով։ Ես՝ տվյալ տողերիս հեղինակը, անձամբ գտնում եմ, որ առաջարկված լուծումը սխալ էր ու կիսում եմ Ա.Ահարոնյանի կարծիքը, թե Փարիզում ելնում էին տեղերում ստեղծած իրողությունից։ Գտնում եմ, որ ինչպես անցյալում, այդպես էլ հիմա, Ղարաբաղի քաղաքական զատումը հեռանկար չունի և վնասակար է։ Եվ Ռուսաստանի, որպես տարածաշրջանի առաջատար տերության հետ, անցյալում և այսօր ունեցած քաղաքական կապերը հարկավոր է իրականացնել Երևանի միջոցով, ստորակարգության ընդհանուր կանոններով։

Այնինչ, 1920թ. Լոնդոնի կոնֆերանսը ընդունել է հայկական պատվիրակության առաջարկը Անդրկովկասում սահմաններն որոշելու վերաբերյալ£ Սևրի պայմանագրում գրանցվել էր միջազգային իրավարարության հնարավորությունը, կողմերի փոխ-համաձայնության չհասնելու դեպքում, իսկ ինքը՝ իրավարարությունը, տեղի չի ունեցել։

Թեև տեղի է ունեցել հետևյալը. 1920թ. մարտի 23-ի Շուշիի խորտակելուց հետո, ապրիլի կեսին ՀՀ-ի բանակը ազատագրել է Ղարաբաղն ու ապրիլի 25-29-ին կայացած 9-րդ համագումարը վերականգնեց երկրամասի միասնությունը իր Հայրենիքի հատ։ Սակայն Ադրբեջանը խորհրդայնացավ ու ամսի 29-30-ին Կարմիր բանակը մուտք էր գործել թատերաբեմ։ Երկկողմ բանակցություններից հետո, մայիսի 25-ին ՀՀ-ի ռազմուժերը հեռացան, իսկ հունիսի վերջին խորհրդայնացվել էին նաև Զանգեզուրն ու Նախիջևանը։ Միասնությունը պահպանելու համար ՀՀ իշխանություններին հարկավոր էր ենթարկվել նոր Ռուսաստանին։ Նրանք ունեցել են Ղարաբաղի, որին քիչ հետո գումարվեցին Զանգեզուրն ու Նախիջևանը, և անգլամետ վարքագծի միջև ընտրության հնարավորություն։ Երկրորդը խոստանում էր Սևրի պայմանագիր և Արևմտյան Հայաստանը։ Թեև Սևրը պատերազմն էր նշանակում, իսկ ՀՀ-ն ի վիճակի չէր կռվել նույնիսկ Բաքվի հակառակորդ ուժերի դեմ։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը գերադասել էր Սևրը, ոչ մի բան ձեռք չի բերել արևելյան եզրերում ու կորցրել էր ամեն հնարավորը արևմտյան կողմում։

3) Վերլուծելով անցյալը օգտակար է նշել, որ ինչպես Ա.Օզանյանը, այնպես էլ երկրամասում տեղակայված բրիտանական հրամանատարությունը Ղարաբաղը դիտում էին Զանգեզուրի հետ միասին, որպես մեկ վարչական միավոր։ Նման ընդհանրությունը մեծացնում է Պարսկաստանի հետ արտաքին արևտրի հնարավորություններն ու ևս մեկ, Վարդենիսի հետ կապող, տնտեսապես գործուն ճանապարհի առկայության դեպքում Ղարաբաղը ունենալու է ապրանքաշրջանառության համար երկրորդ լիարժեք երթուղին։ Զբոսաշրջիկությունն էլ՝ որպես տնտեսության ամենախաղաղ ճուղը, պետք է զարգանա ինչպես հանգստի, այնպես էլ ճանաչողական ուղղությամբ, հաշվի առնելով տեղի բազմաթիվ պատմական հուշարձանները։ Երկրորդ հասկացությունը ավելի ընդարձակ է քան ուխտագնացությունը, քանի որ ներգրավում է ավելի լայն զանգվածներ ու ներկայացնում է մնացած Հայաստանում նկատելիորեն պակաս պահպանված բերդեր ու քաղաքացիական այլ կառույցներ։

4) Ու վերջինը՝ անգլիացիների վերաբերմունքը Ղարաբաղի հանդերձ զերծ չէր փոփոխությունների։ Երբ նրանց զորքերը գնում էին Անդրկովկասից և Բաքվի իշխանությունների ամրապնդումը կորցնում էր իր նշանակությունը, ռազմական նախարար Ու.Չերչիլը բացատրում էր իր քարտուղարի մասնակցությամբ, որ կայսրությունը չէր հետապնդում Ղարաբաղը Ադրբեջանին ենթարկելու նպատակ, քանի որ Ղարաբաղ-Զանգեզուրի ժամանակավոր նահանգապետը նշանակվում էր միայն կարգ պահպանելու համար։ Երբ Զանգեզուրը կատաղաբար դիմադրեց Բաքվի նկրտումներին, անգլիացիներն այնպես էլ զենքի չեն դիմել, թեև Դ.Շատլվորթին ուղեկցում էին երկու զրահամեքենա։ Հետևաբար, Ադրբեջանին հնազանդ Ղարաբաղ-Զանգեզուրի նահանգապետությունը չի կայացել, ադրբեջանական նգն-ին ստորադասեցին այդ միավորի միայն ղարաբաղյան մասը, այն էլ շրջափակման, ձերբակալությունների, 1919թ. հունիսի 4-7-ին ու 1920թ. մարտի 23-ին Շուշվա ու բազմաթիվ գյուղերի ոչնչացման գնով։ Հունիսի 4-7-ի իրադարձությունների ու կորուստների մասին վկայում են ոչ միայն նրանց քննիչ փոխ-գնդապետ Ս.Կլատերբակի ցուցմունքներն, այլև ԱՄՆ-ի հետագա նախագահ Հ.Հուվերի հուշագրություններն անգամ։