Դաշնակիցների Գերագույն հանձնակատար Վ.Հասկելի

կազմակերպչական, մարդասիրական և քաղաքական

գործունեությունը Հայաստանում 1919թ.

1919թ. հունվարից սկսած Փարիզի հաշտության կոնֆերանսը քննարկում էր Առաջին աշխարհամարտի հետևանքները՝ տնտեսության ահավոր քայքայումը և համատարած ավերածությունը վերացնելու անհրաժեշտությունը: Խաղաղ մթնոլորտը վերականգնելու համար ԱՄՆ-ը նախաձեռնեց Երկրորդ աշխարհամարտից հետո կիրառված Մարշալի ծրագրի նման ու դրա կարապետ՝ մարդասիրական ներխուժման իր վարվելակերպը: Խոսքը 1919 թվականին սննդի մատակարարման ու երկարաժամկետ վարկերի մասին է, քանզի Եվրոպան ի վիճակի չէր մարելու նրա մոտ կուտակված Ամերիկայում պարտքերը առանց նոր ներդրումների և ապրանքի ներմուծման։ Հետևաբան ԱՄՆ-ն ու Փարիզի վեհաժողովը ստեղծեցին ազգային ու միջազգային բնույթի նպաստամատույց գործակալություններ։ Եվրոպացիները Ամերիկային առաջարկում էին փոխանակել իրենց պարտքերը տարբեր հողերի հետ, սակայն նրանք չէին զիջում նավթաբեր Միջագետքը կամ Միջերկրականը և դրանց փոխարեն առաջ էին քաշում խնդրահարույց, հսկայական ճիգեր պահաննջող Արևմտյան Հայաստանը։ Կողմերն ընդհանուր հայտարարի չեկան և կանգ առան բնակչությանը տեխնիկական օգնությամբ ապահովելու հարցի վրա։

Միացյալ Նահանգներում կազմակերպվեցին պետական Հատիկային կորպորացիան, Ամերիկյան պարենավորման վարչությունը //-49  (ԱՊՎ)¹ և Ամերիկյան նպաստամատույց վարչությունը (ԱՆՎ)։ Վերջին երկու գործակալությունների գլուխ էր անցել Հ.Հուվերը։ Կոնգրեսը 150 մլն դոլար էր հատկացրել հացահատիկ գնելու համար և առաջին երկու հիմնարկները հիմնավորվեցին Փարիզում։ Այնտեղ ԱՄՆ-ի ապագա նախագահը, իսկ 1919թ. հունվարին Վեհաժողովի հաստատած՝ վերականգման և նպաստի գծով տնօրեն Հ.Հուվերը իր ենթակայության ընդունեց 2.500 աշխատակցի և ստացավ անձնական ամերիկյան նվիրատվություններից գոյացած ավելի քան 325 մլն դոլարը²։ Այնուհետև՝ 1919թ. փետրվարի 24-ին, օրենսդիրները հաստատեցին 100 մլն դոլար հատկացնելու մասին հրամանագիր՝ ԱՆՎ ձևավորելու և նպաստ մատուցելու գործի հհամար³։ Կոնգրեսը վերապահում էր արել, թե փողը տրամադրվում է բարեկամ երկրներին, ինչպես նաև «հայերին, ասորիներին, հույներին ու... Թուրքիայի ներկա կամ նախկին հպատակ Փոքր Ասիայի այլ բնակիչներին» օգնելու համար⁴։ Օրենսդիրները կազմավորեցին ԱՆՎ՝ այդ նախագիծն իրականացնելու և նույն 1919թ. հուլիսին 1-ին ավարտելու կարգադրությամբ։

Մայոր Ջ.Գրինը նշանակվում է ԱՆՎ-ի ներկայացուցիչ Թիֆլիսում, իսկ մայոր Չ.Ս.Ֆորբսը՝ որպես Երևանյան գրասենյակի տնօրեն, հուլիսի 11-ից //-50  անցնում էր իր պարտականությունների կատարմանը։ Պետական գործակալությունները հաստատում էին ֆերմերներից գնվող հացի գինը, դրամատների վարկային առավելագույն դրույքը, նրանք օգտվում էին ռազմանավերի ծառայությունից և վարձատրում առևտրական նավատորմը՝ նպաստի բեռները փոխադրելու համար։ Ուշագրավ է, որ ԱՆՎ-ի պաշտոնյա Չ.Ֆորբսի ծառայության առաջին իսկ օրից՝ հուլիսի 11-ից, Ա.Խատիսյանը սկսել է քննարկել 30 հազար զինվորների համար համազգեստ գնելու հնարավորությունը⁵։

Միայն այդ պետական ատյանների միջոցով 1919թ. առաջին հինգ ամիսների ընթացքում Հայաստանը ստացել է 18.758 տ լոբազգի, 513 տ խտացրած կաթ՝ 3 մլն դոլ ընդհանուր արժողությամբ։ Եվս 15.170 տ ցորեն տեղափոխվել է Կ.Պոլիս։ Միային մայիսին Բաթումով Հայաստանի Հանրապետություն է առաքվել 12.307 տ հաց և 282 տ խտացրած կաթ⁶։ Մեկ շնչի հաշվով ապահովվում էր օրական 200 գ հացից քիչ ավելի։

ԱՄՆ պետական ոլորտից դուրս, Փարիզի Գերագույն խորհուրդը հիմնադրեց նպաստի հարցերով գլխավոր տնօրենի պաշտոն՝ վստահելով այդ պարտականությունները ԱՄՆ քաղաքացու՝ Հ.Հուվերին։

Ինչ վերաբերում է Միացյալ Նահանգներին, ապա այստեղ ԱՆՎ պետական նոր կառույցի կողքին դեռևս 1915թ. սեպտեմբերի 16-ից գործում էր Հայ օգնության կոմիտեն, այնուհետև նոյեմբերի 1-ից՝ Հայ-սիրիական ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն։ 1918 թվականին Հայ-սիրիական կոմիտեն ընդարձակվում և վերափոխվում է Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեի (ՄԱԱՕԿ կամ Ամերկոմ), իսկ 1919թ. օգոստոսի 6-ից այն կրում է կարճ՝ Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց (ՄԱՆ) անվանումը⁷։ ՄԱԱՕԿ-ի կովկասյան մասնաճյուղը վարում էր Վանի երկարամյա քարոզիչ, փորցառու և անվանի //-51  Է.Յարոուն։ Նշենք, որ 1919թ. կեսին Ամերկոմը հավաքում է 36 մլն դոլարից ավելի նվիրատվություն, հետևաբար, ՀՀ-ին հասցրած բեռների 45 տոկոսը կազմում էր ուղիղ և անհատույց բարեգործություն։

Հասարակական ՄԱԱՕԿ-ը՝ նախագահ Վ.Վիլսոնի անմիջական մասնակցությամբ, անցկացնում էր համազգայի դրամահավաքներ։ Իսկ Նյու Յորքում տեղակայված նրա շտաբակայանում որոշվում էր այդ գումարների հստակ գործադրումը։ Կոմիտեն ուներ Տնօրենների խորհուրդ և առանձին հսկիչներ (հատուկ հանձնակատարներ), որոնք այցելում էին Հայաստանի տարբեր վայրերը՝ ընդհանուր վիճակն ու դաշտային ծառայողների աշխատանքը գնահատելու նպատակով։ Ամերկոմը որպես հիմք էր ընդունում նախորդ, քարոզչական կազմեկերպություն՝ Արտերկրյա առաքելությունների լիազորների ամերիկյան վարչության (ԱԱԼԱՎ) փորձն և աշխատակազմը։ Տվյալ վարչությունը, որպես համազգային, կենտրոնացված հաստատություն, 1835թ. սկսած, գործում էր Արևմտյան Հայաստանում. իր առաջին կայանը զետեղվել էր էրզրում քաղաքում⁸։ Քարոզիչները սերտորեն համագործակցում էին ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի հետ։ Փաստենք, որ ԱԱԼԱՎ-ի անդամները շատ հաճախ վերադառնում էին կայաններն՝ իրենց գործունեությունը շարունակելու նպատակով, ու սիրով պայմանագրեր կնքում Ամերկոմի հետ։ //-52

Է.Յարոուի, Ջ.Բարտոնի, Ք.Աշերի նման քարոզիչներից ողբալից ազդանշաններ ստանալուց հետո բարերգործները մեր տարածաշրջանում, հատկապես 1918թ. թուրքական հարձակման ամբողջ գոտում ու Հայաստանի Հանրապետության եզրերում ծավալված մարդկային սոսկալի աղետի առաջին ազդարարները դարձան։ 1919թ. մարտ-ապրիլին ճշգրիտ տեղեկություններ ստանալու մտադրությամբ նրանք հսկիչներ են ուղարկում Բաթում - Թիֆլիս - Երևան - Ալեքսանդրապոլ - Էջմիածին - Կարս - Իգդիր երթուղով։ Մայիս-հունիսին ԱԱԼԱՎ-ի քարտուղար Ջ.Բարտոնը շրջայց է կատարում Մարդինը, Դիարբեքիրը, Խարբերդը, Մալաթիան, Կեսարիան, Սեբաստիան, Մարզվանն և Անատոլիայի խորքերը։

Ուղևորություններից հետո՝ 1919թ. մարտի 30-ին, հսկիչներն իրազեկում են Նյու Յուրք և պետքարտուղար Ռ.Լանսինգին պատուհասի աննախադեպ ուժգնության մասին։ Առանց Կոնգրեսի և բյուջետային ուղիղ հատկացումների, մասնավոր բարեգործությունը ի զորու չէր կարգավորելու նման խնդիրը։

Ամերկոմի հանձնակատարներ Ու.Ջ.Սմիթը, Ջ.Թ.Մեյնը զեկուցեցին 35-հազարանոց Ալեքսանդրապոլում առնվազն 68 հազար գաղթականների կուտակման մասին։ Հետագայում Ա.Խատիսյանը նրանց տեղեկացրեց, որ երբեմն 33-հազարանոց Երևանում հավաքվել է 110 հազար հոգի⁹։ Հսկիչ-//-53 ները հաղորդում էին Ալեքսանդրապոլի քաղաքագլուխ Ա.Սարգսյանի ծանուցումը քաղաքի փողոցներից օրական մինչև 20 անտունի մարդկանց դիեր հավաքելու և նրանց ընդհանուր շիրիմներում թաղելու վերաբերյալ։ Իրավիճակը նմանապես ծանր էր Աշտարակում (30 մեռյալ), Վաղարշապատում (25 ննջեցյալ) և Իգդիրում¹⁰։ Վերջինում անգամ գրանցվել են դիակերության դեպքեր։ Ինչպես Իգդիրը, այնպես էլ ամբողջ Սուրմալուի գավառը առանձնանում էին առավելագույն, աղետալի մահացության քանակով։ Հատուկ հանձնակատարների գնահատումներով Հայաստանի Հանրապետության, Վրաստանի և Հյուսիսային Կովկասի տարածքում կար մինչև 750 հազ. գաղթական, իսկ բուն ՀՀ-ի սահմաններում՝ 500 հազ. հոգուց ոչ պակաս¹¹։ Հայաստանում կուտակված փախստականներից առնվազն 200 հազ. մարդ հայտնվել էր սովամահության եզրին¹²։ 1919թ. օգոստոսի 28-ի դրությամբ ԱՄՆ պետքարտուղար //-54  Ռ.Լանսինգը այդ նույն վտանգված խումբը ներկայացնում էր որպես 300-հազարարնոց զանգված¹³։

Վիճակագրության առնչությամբ նշենք շրջանառության մեջ դրված մեծությունների մոտավոր, գնահատու բնույթը։ Մեր ունեցած թվերը բխում են Հայաստանի տեղական ու հանրապետական իշխանությունների, Ա.Ահարոնյանի փարիզյան պատվիրակության, անգլիական զորքի՝ գեներալ Վ.Բիչի տրամադրված տվյալներից, ինչպես նաև ՄԱԱՕԿ-ի հսկիչների դիտարկումներից։ Հետևաբար, հարկավոր է հաշվի առնել որոշ հանգամանքներ։ Այն է. ՀՀ կառավարությունը չուներ լիովին ճշգրիտ պատկեր՝ հաշվառման նրա հնարավորությունները սահմանափակ էին, տուժածները սակավ հույսեր էին կապում պետության հետ և հաճախակի փոխադրվում տեղից տեղ։ 1919թ. գարնանն իսկ նրանց հաջողվել է բնակեցնել 142 լքված ու կիսավեր գյուղ և սկսել թեկուզ նվազագույն տնտետսական կյանք¹⁴։ Սովը, տիֆն ու խոլերան, դողէրոցքը, անօթևան կյանքը և որբությունը, հարազատների հաճախակի կորուստները, տարագիր արևելահայոց վիթխարի զանգվածները, որոնք ստիպված էին փախչել Կարսի մարզից ու Գանձակից, Շարուր-Նախիջևանից ու Պարսկաստանից, սաստկացնում էին անորոշության աստիճանը։

Միևնույն ժամանակ, կասկածից վեր էր մարդասիրական աղետի այդպիսի մի իրավիճակ, երբ խոսքը ոչ միայն արևմտահայերի, այլև ամբողջ հասարակության ֆիզիկական պահպանման մասին էր։ Երկրի համատարած քայքայումը իսկական պատուհաս էր դարձել, իսկ հսկիչները լավ էին տիրապետում տասնամյակներով կուտակված մարդկանց թվին՝ ըստ հացի պահանջի, որբերի քանակին և հավաքատեղերում գաղթականների խտության հետ առնչվող հաշվառման մեթոդներին։ Նրանք հստակ գիտակցում էին՝ որքան գերադասելի էր մեծացնել թվերը, քան նվազեցնել, քանզի Հայաստանին //-55  կենսականորեն անհրաժեշտ էր հասարակական ընդարձակ կարեկցանքը, իսկ լրացուցիչ սննդամթերքը բոլորովին էլ ավելորդ չէր ծայրաստիճան հյուծված ժողովրդի համար։

Համեմատենք՝ միացյալ Հայաստանի պատվիրակության 1919թ. օգոստոսի 23-ին Փարիզի վեհաժողովի քարտուղարությանը ներկայացրած և «Հայաստանի իրավիճակը զինադադարից հետո» խորագրով հուշագրում ասվում է ՀՀ սահմաններում առկա 350-400 հազար արևմտահայ ու 100-150 հազար արևելահայ փախստականների մասին¹⁵։ Սեպտեմբերի վերջին Վ.Հասկելը Պետդեպարտամենտ, Փարիզ և ՄԱՆ-ի շտաբակայան է զեկուցել, թե 800 հազար հայ Անդրկովկասում և Հյուսիսային Կովկասում զուրկ է գոյության միջոցներից։ Իր հերթին, ԱՄՆ-ում դիվանագիտական ներկայացուցիչ Գ.Փաստրմաճյանը նոյեմբերի 13-ին գրել է պետքարտուղար Ռ.Լասինգին՝ հիշատակելով նրա կառավարության իրավասությանը ենթակա 700 հազ.  գաղթականներին և տարագիր անձանց մասին¹⁶։ //-56  Վ.Հասկելի գնահատականով՝ այդ ընդհանուր թիվն ներառում էր 150 հազար երեխայի ու 250 հազար անօթևանի։ Միայն Հայաստանի Հանրապետության սահմաններում ամերիկյան մանկատները պատսպարում էին 30.255 սանի։ Հոկտեմբերի դրությամբ 50 հազար երեխա ստանում էր տարբեր տեսակի օգնություն, այդ թվում՝ սննդամթերք։ Մեր ամբոխալից հանրապետության պայմաններում տուժածների մարմնական և տնտեսական վերականգնման համար հարկավոր էր ամսե-ամիս ստանալ 7 հազ. տ հատիկ ու 500 հազ. դոլար¹⁷։

Ամփոփելով մեր վիճակագրական ակնարկը՝ կրկննենք այն եզրահանգումները, որոնք արդեն հրապարակվել են մեկ այլ հոդվածում. ամբողջ Անդրկովկասն ու Կովկասը շրջապատող փրկարար աշխատանքներն ընդգրկում էին 700-800 հազ. Մարդ։ Վերոնշյալ թիվը պարփակում է 500 հազ. գաղթականների, որոնք գտնվում էին մեր նորակազմ հանրապետության եզրերում։ Նրանցից հաջողվել է փրկել մոտավորապես 350 հազ. հոգու։ Համադրելով բազմաթիվ աղբյուրները՝ հնարավոր է այդ կես միլիոնից զատել 350 հազարին հասնող արևմտահայերի։ Նրանցից 220-250 հազարը կարողացել են ողջ մնալ¹⁸։  //-57 ...

Մեջբերումներ

1) Գործում էր 1917թ. մայիսի 9-ից 1919թ. փետրվարի 7-ը։

2) Առաջին բյուջետային գումարի մասին տվյալներ՝ H.Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover. Years of Adventure 1874-1920. NY, Macmillan, 1952, p.245, 270; իրենց 7,9 մլն հասած վարչական ծախսերով հանդերձ, գործակալությունները ԱՄՆ-ին ապահովել են 60 մլն դոլ. եկամուտ՝ p.270: 325 մլն դոլ. գումարը վերաբերում է 1919-1922թթ.՝ p.302, 312, 396:

3) Organization of American Relief in Europe, 1918-1919: Including Negotiations Leading up to the Establishment of the... Director General of Relief at Paris by the Allied Powers: Documents. Ed.by S.L.Bane, R.H.Lutz. Stanford Ca., Stanford University Press, 1943, p.2-3; R.Hovannisian, The Republic of Armenia, in 4 vols., vol.I The First Year, 1918-1919. Berkeley & Los Angeles, University of California Press, 1971, p.138.

4) Congressional Record, 65th Congress, 3rd Session. Wash., GPO, 1919, vol.LVII, pt.2, p.1372. Տես նաև՝ Organization of American Relief in Europe, 1918-1919, p.291-292: //-50

5) Հայաստանի Ազգային արխիվ, Երևան (այսուհետև՝ ՀԱԱ), ֆ.200, ց.1, գ.304, թ.13։ 

6) United States National Archives, Washington D.C. (այսուհետև՝ US NA), Record Group 256 Records of the American Commission to Negotiate Peace, class 180.03501/document 24/App.216/Encl. և doc.26/App.236:

7) The Emergence of Humanitarian Intervention: Ideas and Practice From the Nineteenth Century to the Present. Ed.by F.Klose. Cambridge, Cambriidge University Press, 2016, p.200-201. //-51

8) ԱԱԼԱՎ-ի արխիվային տվյալների համաձայն՝ Կարինում տնավորվել էր Նաթան Բենջամենը՝ Վիլյամ և Մերի Ջեքսոնների հետ՝ Houghton Library of Harvard University, Cambridge, MA, Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, vol.3, Roll 676: //-52

9) Maintenance of Peace in Armenia. Hearing Before Subcommittee of the Committee on Foreign Relations. United States Senate, 66th Congress, 1st Session on Senate Joint Resolution N 106 A Joint Resolution for the Maintenance of Peace in Armenia. Wash., GPO, 1919, p.87 (այսուհետև՝ Maintenance of Peace); US NA, RG 256, 184.021/323/folio 5, M820 General Records of the American Commission to Negotiate Peace, 1918-1931. American Delegation, Field Mission of the American Delegation, Harbord Military Mission to Armenia, Roll 232, microfilm publications. Wash., The National Archives and Records Service, General Services Administration, 1970, պահվում է ՀԱԱ ֆոնդերում, միկրոժապավենների հավաքածու № 4 (այսուհետև՝ ՀԱԱ, մհ), տե՛ս նաև Армения в документах Государственного департамента //-53  США 1917-1920 гг., 2-е доп.изд. Ереван, Ин-т истории НАН РА, 2012, с.276 (այսուհետև՝ Армения в документах):

10) ԱՆՎ-ի 1919թ. մարտի 15-ի տվյալները՝ Լոնդոնում Հայ ազգային պատվիրակության ներկայացուցչի համար՝ ՀԱԱ, ֆ.430, ց.1, գ.1267, թ.2։

11) Տե՛ս 1919թ. հուլիսի 3-ի՝ պետքարտուղար Ռ.Լանսինգից, դեսպան Հ.Ուայթից և գեներալ Տ.Բլիսից կազմված Փարիզի ամերիկյան պատվիրակության հեռագիրը. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. 1919. In 2 vols., vol.II. Wash., GPO, 1934, p.825, կամ հունիսի 25-ի և 28-ի Հ.Մորգենթաուի և Ջ.Հարբորդի նամականին. US NA, RG 59 General Records of the Department of State, class 760J.6715/document 89զ/f.1, 3, T1193 Records of the Department of State Relating to Political Relations Between Armenia and Other States, 1910-1929, Reel 2, microfilm publications. Wash., The National Archives and Records Service, General Services Administration, 1975, ՀԱԱ, մհ 35: 500 հազար թիվը ներկա է 1919թ. մարտի 3-ին Փարիզի հաշտության կոնֆերանսին հղած Ա.Ահարոնյանի հուշագրում. ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.193, թ.330։ Ինչպես նաև ԱՄՆ Ծերակույտի փաստաթղթերում։ Վերջինները պարունակում են Ամերկոմի հսկիչին տրամադրած՝ Թիֆլիսում ներկա անգլիական հրամանատարության տվյալները՝ Maintenance of Peace, p.67 և p.85։ Նշենք, որ բրիտանացիների, Ծերակույտի նյութերն ու ԱՆՎ-ի ղեկավար Հ.Հուվերի թվերը մեծ մասամբ վերաբերվում էին արևմտահայությանը, H.Hoover, op.cit., p.387:

12) Maintenance of Peace, p.85, 87; R.Hovannisian, op.cit., vol.I, p.135-136. //-54

13) US NA, RG 59, 860J.01/62/f.3, T1192 Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Armenia, 1910-1929, Roll 1, microfilm publications. Wash., The National Archives and Records Service, General Services Administration, 1975, ՀԱԱ, մհ 49։

14) ՀԱԱ, ֆ.200, ց.1, գ.44, թ.16։ //-55

15) Նույն տեղում, գ.557, թ.41։ Նույն 350 հազ. նշվել է ՀՀ խնամատարության նախարարության 1-ին տեղեկագրում. ֆ.199, ց.1, գ.22, թ.4։ Այդ թիվը կրկին մեջ է բերել Վ.Կարդաշյանը՝ 1919թ. հոկտեմբերի 10-ին ԱՄՆ Ծերակույտի ենթահանձնախմբում ելույթ ունենալու ժամանակ. Maintenance of Peace, p.116, 120; 400 հազ. արևմտահայի մասին՝ 1919թ. հունվարի 24-ի թվակիր Փարիզի հայ Տեղեկատվական բյուրոյի հաղորդագրության մեջ՝ գ.131, թ.107։ Նույնանման տվյալներ կան «Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը ճանաչելու առթիվ» տիտղոսի ներքո ԱՄՆ Կոնգրեսին ներկայացված, 1919թ. նոյեմբերի 24-ին կազմված Հ.Քաջազնունու հուշագրում. A Memorandum On the Recognition of the Government of the Republic of Armenia. Submitted by the Special Mission of the Republic of Armenia to the United States. Presented by Mr. H.C.Lodge. 66th Congress, 1st Session, Document N 151. Wash., GPO, 1919՝ գ.498, թ.62 շրջ.։ Ինչպես և Պողոս Նուբարի 1919թ. դեկտեմբերի 11-ին Վ.Վիլսոնին հղած նամակում՝ US NA, RG 59, 860J.01/201/Encl./f.6, T1192/Reel 2, մհ 38, Վ.Տատրյանը մեջբերում է մոտավոր 300 հազարը՝ V.Dadrian, The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford, Berghahn Books, 1995, p.348։ Ի.Տերրնոնը գրում է 1918թ. ամռանը ՀՀ-ում առկա 750 հազ. տարագիրների մասին, որոնցից 350 հազարը արևմտահայեր էին։ 1919թ. սկզբին նույն տեղում կար 400 հազ. փախստական՝ Y.Ternon, The Armenian Cause. Delmar, NY; Caravan Books, 1985, p.43, 71:

16) US NA, RG 59, 860J.48/10/f.1-2, T1192/Roll 7/մհ 36; և ֆ.200, ց.1, գ.431, թ.57։ //-56

17) US NA, RG 59, 860J.48/1/f.89-91, T1192/Roll 7/մհ 36; US NA, RG 256, 184.021/347/f.2, M820/Reel 232/մհ 4; և ֆ.200, ց.1, գ.366, թ.2-3 շրջ.։  

18) G.Makhmourian, Management of the U.S. Relief and the Republic of Armenia, 1918-1920. «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», Երևան, 2008, № 1, էջ 99: Էջ 112-113-ում հոդվածիս հայերեն ու ռուսերեն ամփոփներում 500 հազ. գաղթական (500 thousands of refugees) տվյալը անստույգ կերպով թարգմանվել է որպես 500 հազ. արևմտահայ։  //-57  ...