Բրիտանական երկակի քաղաքականությունը

Հայաստանի  հանդեպ

 

Այս թեմային դիմելու մի քանի պատճառ կա: Առաջին՝ 1878-1919 թթ. Մեծ Բրիտանիան վճռական դեր է խաղացել Հայկական հարցի զարգացման մեջ: Սկսած  1919 թվականից, Արևելքում նրա հետ համագործակցելու և մրցակցելու մեջ կայացավ ԱՄՆ-ի դեբյուտը, սակայն մեր դեպքում վերջինս երկրորդական դեր էր խաղում: Պատճառները հասկանալի են. Բրիհանիան վերահսկում էր Թուրքիան՝ Եգիպտոսից Հնդկաստան ձգվող երթուղու հանգուցային երկրների շղթայում: Հենց նա էր Ռուսաստանի գլխավոր մրցակիցը Կենտրոնական Ասիայում, Աֆղանիստանում, Մերձավոր Արևելքում:

Արևմտահայերի ֆրանսիական մշակութային կողմնորնշումը էական դեր չէր խաղում ու չէր էլ կարող խաղալ, քանի որ Ֆրանսիան, հատկապես Ֆաշոդայից հետո, տարածաշրջանում ազդեցության լուրջ միջոցներ չուներ: Հայերի ընդհանուր ֆրանս-եվրոպական կողմնորոշումը նրանց հանգեցրեց կործանման, և այլ արդյունքների դժվար էր սպասել, որովհետև մշակութային ճաշակը լայնածավալ համագործակցության համար ամրապինդ հիմք չի հանդիսանում: 1918թ. արևմտահայերը, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունը, տնտեսական կամ քաղաքական տվյալներ չունեին համագործակցության համար, իսկ միայն գաղափարախոսությունն ու քաղաքական քարոզչությունը բավարար չէին:

1918-ի հոկտեմբերից մինչև 1919-ի հոկտեմբեր - 1920-ի հունվար ամիսները ամերիկյան դիվանագիտությունը ուժեղացնում էր իր ազդեցությունն  Մերձավոր Արևելքում: Ավելի ուշ՝ 1921-1923  թթ., ուժեղանում էր ԱՄՆ-ի տնտեսական ներկայությունը, բայց, դերևս, ոչ նրա քաղաքական կշիռը:

Մեծ Տերությունների քաղաքականության համապատկերում այնքան էլ կարևոր չէ գնահատել նրանց ուղիղ կապերը: Գլխավորն է այդ Տերությունների համագործակցություն ու մրցակցությունը երրորդ երկրներում: Վերջինների դրությունն էլ հարկ է լինում վերլուծել ոչ թե մեկուսացված, այլ որպես համընդհանուր, միաժամանակ ու փոխկապակցված գործող կառուցվածք: Եվ եթե Մեծ Բրիտանիան զիջում էր Ռուսաստանին մեկ տարածաշրջանում (Կենտրոնական Ասիա), ապա ճնշումն ուժեղացվում էր մեկ այլ վայրում (Թուրքիա, Պաղեստին):

Երրորդ՝ բրիտանական, ինչպես և այլ Մեծ Տերությունների քաղաքականության մեր գնահատականներում հաճախ առկա են նրանց ծրագրերի ու գործողությունների միանշանակ բնորոշումներ: Մինչդեռ, լայնածավալ ճգնաժամի պայմաններում Մեծ Բրիտանիան ու համաշխարհային կամ տարածաշրջանային  քաղաքականության մյուս օբյեկտները հաճախ կիրառում են երկու տարբեր մոտեցում, դրանցից լավագույնը ու առավել ձեռնտուն ժամանակի ընթացքում դառնում է պաշտոնական պետական քաղաքականություն: Ճգնաժամի պայմաններում նման երկակիությունը օրինաչափ է: Կտրուկ աճում է անակնկալ իրադարձությունների ու գործընկերների վարքի հնարավորությունը, ուրեմն պետք է միաժամանակ պահել բավականին ինքնուրույն ամպլուան ունեցող մի քանի գլխավոր կատարողների:

Նշված երկակիությունը հատուկ էր և ԱՄՆ-ի գոթծելակերպի (հակասությունները նախագահի և Սենատի միջև), և Ռուսաստանի համար (Խորհրդային իշխանությունը և Ա.Դենիկինի Կամավորական բանակը):

Չորրորդ՝ Մեծ Բրիտանիայի, ինչպես նաև Հայաստանի կառավարությունները պենք է հստակեցնեին իրենց վերաբերմունքը ռուսաստանյան իշխանության հանդեպ: Երկուսն էլ գերադասեցին հակաբոլշևիկյան, սպիտակգվարդիական ուժերին: Եվ եթե եվրոպական տերությունները նոր՝ Խորհրդային իշխանության հետ հակամարտության համար ունեին ոչ միայն գաղափարախոսական, այլև քաղաքական-տնտեսական պատճառներ, ապա Հայաստանի պարագայում հարցը մի քիչ ուրիշ էր: Ընդ որում, նման կողմնորոշումը ներելի էր մինչև 1919թ. աշունը, բայց այդ տարվա վերջին Ռուսաստանում քաղաքացիական պատերազմի տրամաբանությունը հավաստում էր բոլշևիկների կայունությունը: Նման պայմաններում 1919-ի վերջի - 1920-ի սկզբի եվրոպացիների հակաբորշևիկյան դիրքորոշումն արդեն անբարեբեր էր, իսկ Հայաստանի համար ոչ ճիշտ առաջնությունների ընտրությունը դարձավ, ու չէր կարող չդառնալ, անթյույլատրելի շքեղություն:

Դրանից բացի, Մեծ Բրիտանիան փորձեց ուժեղացնել ամերիկյան ներկայությունը Արևմտյան Հայաստանում, որպեսզի ապագայում ունենար ռուս-ամերիկյան հնարավոր հակամարտությունը: 1920 թ. հունիսի 1-ին ԱՄՆ-ի Սենատը քվեարկեց իր երկրին առաջարկած Հայակական մանդատի դեմ, որովհետև Ռուսաստանի հետ հետագա թշնամանքը անկացնակի էր նրա ռազմավարական տեսակետից։ Մենատը չէր կարծում նաև, որ մանդատի մեծ ծախսերն ու Հայաստանի քաղաքական անկախությունը արժանի հատույց կստանան: Բոլշեվիկների հետ գաղափարախոսական հակամարտությունը ի չիք էր դարձնում Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի միջև քաղաքական համաձայնեցման հնարավորությունները, ամերիկա-եվրոպական, առաջին հերթին ամերիկա-անգլիական փոխհարաբերությունները արգելք հանդիսացան, և ռուս-ամերիկան համագործակցության հնարավորության նժարն ավելի թեթև դուրս եկավ:

Ու վերջապես, հինգերորդ՝ եվրոպական տերությունները, ներառյալ Մեծ Բրիտանիան, քաղաքական-գաղափարախոսական առումով Հայաստանին անկարևոր գործընկեր էին համարում: Մեր երկիրը տարածաշրջանում առաջնայնություն չէր հանդիսանում որևէ մեկի համար: Թերևս միակը, որ նրա հանդեպ հետաքրքրություն ուներ, դա սպիտակգվարդիական թե բորշևիկյան, Ռուսաստանն էր (այդ ուժերից յուրաքանչյուրն՝ իր սպասելիքներով): Ինչպես նաև՝ Թուրքիան: Թուրքիայում՝ միսիոներական կայանների զարգացած կառուցվածք ունեցող ԱՄՆ-ը կարող էր էական արդյունքներ ակնկալել հայերից, սակայն ոչ պակաս արդյունքներ էր ակնկալվում հենց թուրքերից (ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Ռոբերտ Լանսինգի և Կ.Պոլսում գերագույն կոմիսար Մարկ Բրիստոլի դիրքորոշումը):

1917/18-1923թթ. Անգլիայի արտաքին քաղաքական գիծը միաժամանակ ձևավորում էին արտաքին գործոց ու ռազմական նախարարությունները: ԱԳՆ-ի ծրագիրն իրագործում էին երկրի վարչապետ Ջ.Լլոյդ Ջորջը և արտաքին գործոց նախարար լորդ Ջ.Քերզոնը: Ռազմական նախարարության մտահղացումը իրականացնում էր երկրի ռազմական նախարար Ու.Չերչիլը: Դիվանագետները կարևոր տարածաշրջան էին համարում Անդրկովկասը։ Նրանք գտնում էին, որ մեր երկրամասի, ինչպես և Հայաստանի անկախությունը ցանկալի են Անգլիայի համար: Ֆորին օֆիսի կարծիքով Անդրկովկասի երեք անկախ հանրապետությունները սանիտարական պատնեշ կարող էին դառնալ Ռուսաստաի և Թուրքիայի միջև:

Մինչդեռ, զինվորականների դատողությամբ Անդրկովկասը անկարևոր էր ռազմական առումով։ Վաղ թե ուշ, այդ տարածաշրջանը պետք է վերադառնար  Ռուսաստանի շահերի ոլորտ: Եթե դիվանագետները կարևոր էին համարում ռազմական օգնությունն ու Դաշնակիցների Գերագույն Խորհրդի նիստում 1920թ. հունվարի 19-ին ընդունեցին Հայաստանին զենք տրամադրելու որոշում, ապա ռազմական նախարարությունը ոչ միայն առարկեց նման որոշման դեմ ու ձախողեց այն, այլև արդեն 1919 թ. ապրիլին ձեռնարկեց Կարսի ամրոցի հրետանու սարքահանումը: Կարևոր է նաև, որ 1918թ. վերջին բրիտանական զորքերի 27-րդ դիվիզիայի Անդրկովկաս ժամանման և երկաթուղային գծի երկայնքով նրա առաջխաղացման, ապա Բաքվից մինչև Բաթում ձգվող նավթային ուղին հսկելու հետ միասին, անգլիացիք մշակում էին Կովկասի վրա բրիտանական պրոտեկտորատի հարցը։ Նրանք գտնում էին, որ պետք է վարեն ռուսամետ քաղաքականություն՝ Կովկասից դեպի հյուսիս ու Վրաստանի սևծովյան ափից դեպի արևմուտք, բայց իրականացնեն հակառուսական վարքագիծը՝ Կովկասից դեպի հարավ և նույն ծովափից արևելք:

Այս հանգամանքը վատ էին հաշվի առնում  1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարները: Բարձր չէր նաև մեր դիվանագետների ռեալիզմը: Երբ 1919թ. փետրվարի 4-ին ՀՀ պատվիրակությունը՝ Ա.Ահարոնյանի ղեկավարությամբ, ժամանեց Փարիզի հաշտության կոնֆերանսը, նրան այնտեղ արդեն սպասսւմ էր Պողոս Նուբարի Հայ ազգային պատվիրակությունը: Ա.Ահարոնյանը տեղի տվեց Պողոս Նուբարի արտաքին փայլի, լեզունների իմացության, եվրոպական կապերին և ընդունեց նրա չափազանցված պահանջները: Նրանց ունեցած երկու տարբերակներն էլ չափից մեծ էին, սակայն Ա.Ահարոնյանի համար Երևանում մշակված կետերն կյանքին ավելի մոտ էին ու խելամիտ: Թող որ քայքայված, այնուամենայնիվ, նրա թիկունքում պետություն կար՝ փոքր, բայց փորձառու բանակով ու քիչ-շատ վերահսկվող տարածքով: 1918-1920 թթ. հայկական արտաքին քաղաքականության գործիչները ազգային էին, բայց ոչ պետական: Նրանք, թվում է, վատ էին պատկերացնում, որ միջպետական հարաբերությունները պահանջում են նրանց մասնակիցների օրինական լինելը: Այդ օրինականությունը ցույց է տալիս ոչ միայն տվյալ անձանց ընտրված լինելը, այլև նրանց հասարակության կազմակերպվածության մակարդակը և, հետևաբար, մարդիկ մարմնավորում են իրենց պետության ուժը: Փակագծերում ավելացնենք. Թուրքիայի մեծ վեզիր Դամադ Ֆերիդը, մեկնելով Կ.Պոլսից, իր հետ  Փարիզ է հրավիրել օսմանյան նախկին արտաքին գործոց նախարար Գ.Նորատունկյանին՝ որպես «հայ ազգի պաշտոնական ներկայացուցիչ»: Լինելով իր գործի գիտակ, վերջինս մերժեց հրավերը:

Հայաստանի հանդեպ բրիտանական, և ընդհանրապես արևմտյան քաղաքականության գագաթնակետը հանդիսացավ 1920թ. փետրվարի 12-ից ապրիլի 10-ը տևած Լոնդոնյան կոնֆերանսը, ուր Դաշնակիցները տեղափոխեցին հայերին վերաբերող որոշումը: Նրանք լավ էին հասկանում, որ ավելի քան մեկամյա (1919թ. փետրվարից) հետաձգումը թուրքերին հնարավորություն էր տվել վերակազմավորել իրենց բանակն ու քաղաքականությունը: Արդեն 1919թ. սեպտեմբերից սկսած անգլիացիք, ինչպես և ֆրանսիացիները, Թուրքիայում ընդունում էին երկու քաղաքական ուժ՝ երիտթուրքերին՝ սուլթան Մեհմեդ VI-ի հետ միասին, և քեմալականներին: 1919թ. հոկտեմբերի 13-ին ԱՄՆ-ում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանորդ դերկոմս Է.Գրեյը հստակ հեռագրում էր Լոնդոն, թե Սենատում Հայկական մանդատին վերաբերյալ «հարց չկա»:

ԱՄՆ-ի քաղաքական կյանքում, նրա հասարակական գիտակցության մեջ մանդատային հարցը մերժվել էր մինչև 1920թ. հունվար ամիսը, իսկ Սենատում կազմակերպված վերջնական քվեարկությունը տեղի է ունեցել ն. թ. հունիսին 1-ին: Այնուամենայնիվ, արդեն 1919թ. հոկտեմբերից 1920թ. ապրիլն ընկած ժամանակամիջոցին բրիտանական կառավարությունն իր մարտավարությունը կառուցում էր ելնելով այն դրույթից, որ Սենատը չի աջակցի ԱՄՆ-ի նախագահ Վ.Վիլսոնի խոստումներին ու դրանք օրինական ուժ չեն ունենա: Այսպիսով, ԱՄՆ-ը դուրս էր գալիս խաղից ու քեմալականներին սկսել էին ճանաչել՝ դեռևս ցածրաձայն: 1919-ի նոյեմբերից մինչև 1920-ի հունվարը անգլիացիներ լարված բանակցում էին ֆրանսիացիների հետ: Միաժամանակ, 1919թ. դեկտեմբերին Թուրքիան ընտրություններ անցկացրեց և 1920թ. հունվարի 28-ին նրա Ազգային ժողովն ընդունեց Ազգային ուխտը:

Այդ պահին, բրիտանացիների գնահատումների համաձայն, Քեմալն ուներ 20-հազարանոց բանակ, 40-հազարանոց ոստիկանություն, գումարած ոչ կանոնավոր ուժեր: Երիտթուրքերի ժամանակ տեղի ունեցած ռազմական-քաղաքական փլուզման շրջանը Թուրքիան օգտագործեց ոչ թե ողբի, այլ ուժերի առավել հնարավոր կազմակերպման, վերախմբավորման, քարոզչական աշխատանքի համար՝ հասարակական ոգին բարձրացնելու և զավթողական պատերազմում կրած իր պարտությունը ազգային-պաշտպանական և ազգային-ազատագրական բնույթի միլիտարիզմի փոխակերպելու համար: Այն, որ ոգու բարձրացումը ձեռք էր բերվում հայերի կոտորածով, որևէ խնդիրներ չի հարուցել թուրքական քաղաքական շրջանակներում:

1920թ. հունվարին թուրք զորամասերը հարձակվում են Կիլիկիայում ֆրանսիացիների վրա՝ ստիպելով նրանց թողնել Մարաշը։ Դրանով Եղեռնի են ենթարկվել 15-20 հազար հայեր: Սակայն անգլիացիները, որպես պատիժ, պահանջել են գրավել Սևծովյան նեղուցներն ու բռնազավթել Կ.Պոլիսը:

Դեռևս Լոնդոնի կոնֆերանսի ընթացքում Կոստանդնուպոլսում բրիտանական գերագույն հանձնակատար, ծովակալ Ջ.դը Ռոբեկը 1920թ. մարտին հեռագրում էր իր կառավարությանը, որ քեմալականների ուժերը բազմանում են, սակայն ապստամբությունը անհավանական է: Բաքվի նոր բռնազավթումը չափազանց ցանկալի է, բայց ցավոք, անգլիացիների զորքերը քիչ են նման գործողության համար: Ադրբեջանի մարտունակությունը անհրաժեշտ է պահպանել, որպեսզի Մեծ Բրիտանիային հարկավոր պահին նա կարողանա շեղել Երևանի զինված ուժերը Թուրքիայից: Օսմանյան կայսրության մասնատումը կուժեղացնի Ռուսաստանին, ընդ որում՝ բոլշևիկյան Ռուսաստանին:  1920թ. ապրիլին բրիտանական գլխավոր շտաբը ուժեղացրեց տվյալ տեսակետը՝ ձշտելով, թե ցանկացած հայկական անկախ պետությունը, որը կստանա Թուրքիայի մի շարք տարածքներ, կունենա Դաշնակիցների համաձայնությունը, բայց ո'չ ռազմական օժանդակություն: Անգլիացիները լավագույն տաբերակ էին համարում թուրքական սյուզերենությունը (ավատիշխանությունը) Հայկական պետության նկատմամբ: Եվ այս ամենը լավ կլիներ անկեղծորեն հայտնել հայկական ներկայացուցիչներին:

Թուրքական զինված ուժերը կարող են նաև թողնել Էրզրումը առանց Արևմուտքի ռազմական ձնշման, բայց ավելի լավ է հայերին զենք չտալ, այլապես դա նրանց «հոգեբանորեն կխանգարի» բանակցել (անգլիացիների կարծիքով, Թուրքիային ու Ադրբեջանին զենքը չէր կարող խանգարել - Գ.Մ.): Պնդել Թուրքիայի հետ պայմանագրի կետերի վրա մեջ բերելով  Դաշնակից զինված ուժերի ներկայությամբ՝ նշանակում է հսկայական հարված հասցնել Բրիտանիայի հեղինակությանը, չստանալով դրա համար համապատասխան փոխհատուցում: Բրիտանական մանդատը Հայաստանի նկատմամբ անհնար է, մուսուլմանական շահերի ավելի կարևոր լինելու հետևանքով:

Եվ այսպես, արդեն Լոնդոնի կոնֆերանսի ընթացքում պարզ դարձավ, որ հայ-թուրքական հակամարտության խնդրում Դաշնակիցները կարող են ճանաչել հայկական պետականությունը, բայց չեն պաշտպանի նրան ու նրա պահանջները: Անգլիական քաղաքագետները անընդունելի էին համարում Թուրքիայի մասնատումը՝ Դաշնակիցների պաշտոնապես առաջարկվող եղանակով: Նրանք գտնում էին, որ իրական քաղաքականության մեջ նրաց նման բաժանումը պետք չէր:

Այս դիրքորոշումն ամրագրվեց 1920թ. օգոստոսի  10-ի Սևրի դաշնագրով և ավելի ուշ՝ նույն տարվա սեպտեմբերին, անխուսափելի պատերազմի փաստաթղթերում:

Ներկայացված սխեման իր տրամաբանական ավարտ է ունեցել երեք տարի հետո, Լոզանում, որտեղ, շատ այլ բաների թվում իրեն զգացնել տվեց նաև 1918-1920թթ. հայկական դիվանագիտության թույլ իրազեկությունն ու ճիշտ կողմնորոշվելու անկարողությունը: 1921-1923 թթ. բանակցություններն ու փաստաթղթերը, Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը ներառյալ, կայանում էին առանց հայկական կողմի վերահսկողության կամ էական մասնակցության: