https://www.academia.edu/42291595/

Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի

գիտական խորհրդի որոշմամբ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱ

Պատմության ինստիտուտ

Հ.Բ.Աբրահամյան

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ  ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՅՔԱՐԻ

ՏԱՐԻՆԴՐԻՆ (1988-1990 թթ.)

H.B.Abrahamyan

SOVIET ARMENIA  DURING THE YEARS

OF THE NATION-WIDE STRUGGLE (1988-1990)

ԵՐԵՎԱՆ  2019

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК

РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ

Институт истории

Г.Б.Абрамян

СОВЕТСКАЯ АРМЕНИЯ В ГОДЫ

ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОЙ БОРЬБЫ (1988-1990 гг.)

ЕРЕВАН 2019

ՀՏԴ 94 (479.25)

ԳՄԴ 63.3 (5Հ)

Ա 161

Պատասխանատու խմբագիր՝ պատմ. գիտ. դոկտոր Գ.Գ.Մախմուրյան

Աբրահամյան Հրանտ Բարսեղի

Ա 161  Խորհրդային Հայաստանը համազգային պայքարի տարիներին (1988-1990թթ.)/Պատ. խմբ.՝ Գ.Գ.Մախմուրյան.- Եր.: Հայաստանի ԳԱԱ Պատմության ին-տ, 2019.-   384 էջ:

Վերակառուցման ժամանակաշրջանում Արցախում՝ հանուն Հայրենիքին միանալու բարձրացած ազատագրական շարժումը, մեծ սատարում ու համազգային բնույթ ստացավ Խորհրդային Հայաստանում: Սույն ուսումնասիրությունը նվիրված է այդ իրադարձությունների նկարագրությանն ու վերլուծությանը:

Աշխատանքն ընդգրկում է Հայոց համազգային պայքարի սկզբից մինչև հանրապետությունում անկախության մասին Հռչակագրի ընդունումը: Այն գրվել է արխիվային նյութերի, տպագիր մամուլի, հրապարակված ուսումնասիրությունների և հուշերի հիման վրա:

Գիրքը հասցեագրված է բոլոր նրանց, ում հետաքրքրում է 1988-1990թթ. հանրապետության կյանքի հետ առնչվող հարցերը:

ՀՏԴ 94 (479.25)

ԳՄԴ 63.3 (5Հ)

ISBN 978-9939-860-79-4

© ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, 2019

© Հ.Բ.Աբրահամյան, 2019

© Գ.Գ.Մախմուրյան, 2019

Ընթերցողին

Մ.Գորբաչովի նախաձեռնած վերակառուցման ժամանակաշրջանում, երբ սկսեց վեր բարձրանալ  հասարակության պայքարը ժողովրդավարության, ազգային հավասարության և մրցունակ տնտեսությունը ստեղծելու համար, երկրում արմատական փոփոխությունները դարձան հրատապ։ Այնինչ միութենական իշխանությունները հետ էին մնում ժամանակի պահանջներից, հստակ և գործուն լուծումներ չէին տալիս ամենասուր խնդիրներին։ Վերակա-ռուցման բուռն և խոստումնալից պայմաններում հայ ժողովուրդը առաջ քաշեց իր օրինական և կենսական նշանակություն ունեցող՝ Արցախը մայր Հայաստանին վերամիավորելու հարցը։

Ընդ որում, Խորհրդային Հայաստանը Միությունից անջատվելու հարց չի դրել ու նման նպատակ չի հետապնդել, մինչդեռ խորհրդային համակարգը` ի դեմս կենտրոնական իշխանությանը, անտարբեր մնալով օրինականության ամենակոպիտ խախմումների նկատմամբ և հանդուրժելով մարդկանց վրա օրը ցերեկով զանգվածային հարձակումները, իրականում հրաժարվել էր Հայաստանի և հայ ազգի իր քաղաքացիների նկատմամբ տարրական պարտականություններից։

Հարևան Ադրբեջանի հանրապետությունում հայության նկատմամբ տեղի ունեցած բռնարարքներն ու ազգային ճնշման երկարատև քաղաքականությունը սրեց իրավիճակն ու հանգեց «սումգայիթիե, «կիրովաբադիե, «բաքվիե, շրջափակման և 260 հազար հայերի խայտառակ ու աղետալի բռնագաղթի։

Խորհրդային Հայաստանը և նրա կոչին արձագանք տված աշխարհասփյուռ ողջ հայությունը սատար կանգնեց Արցախի հայրենակիցներին՝ նրանց օրինական իրավունքները պաշտպանելու համար։ Բոլորը մեկ մարդու նման պատրաստ էին իրենց ունեցած կտոր հացը կիսել ազգակից արցախցու հետ և նրա պաշտպանության համար կյանքը չխնայել։ Այս աշխատության  տողերի հեղինակը՝ մեր ամբողջ հասարակության նման լինելով ծավալվող իրադարձությունների եռանդուն ու սրտացավ մասնա-//-5  կից, վկայում է. ոտքի ելած հայ ժողովուրդը պահանջում էր իրավադատություն, որը նշանակում էր խաթարված մի ամբողջ ժամանակաշրջան շուռ տալ և վերականգնել արդարությունը։

Երկարատև ջանքերի արդյունքում ստեղծված այս մենա-գրության գնահատականը կտա ընթերցողը։ //-6

I. Հայաստանը սատարում է արցախահայությանը

1.1. 1988 թ. փետրվարի 20-ի ԼՂԻՄ մարզխորհրդի որոշման արձագանքները Հայաստանում։ Համաժողովրդական շարժման ծավալումը

Սկսենք դրանից, թե ինչ արձագանք գտավ գորբաչովյան վերակառուցումը Խորհրդային Հայաստանում։

Հայտնի է որ 1985թ. մարտին ԽՄԿԿ կենտկոմի պլենումըո Մ.Ս.Գորբաչովին ընտրեց կուսակցության գլխավոր քարտուղար: Մեկ ամիս հետո, հաջորդ պլենումում, ընդունվեց երկրի հասարակության արմատական վերակառուցման կուրս, որն ամրապնդվեց 1986թ. տեղի ունեցած ԽՄԿԿ 27-րդ համագումարի որոշումներով: Դա բարեփոխումների կարգավորման ծրագիր էր, որը պետք է իրագործվեր «կուսակցության խիստ վերահսկողության ներքո»¹:

Վերակառուցման առաջին շրջանում (1985-1986թթ.) շեշտը դրվեց գիտատեխնիկական առաջընթացի և երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա: Սակայն, այստեղ հաջողության չհասնելով, 1987թ. առաջ քաշվեց տնտեսական բարեփոխումների իրագործման ծրագիր, որը ևս մատնվեց անհաջողության:

1988 թվականին առաջ քաշվեց քաղաքական բարենորոգումների հարցը, որը շուտով փակուղի մտավ: Երկրում իրավիճակը ծանրանում էր. աղքատանում էր սպառողական շուկան, ազգամիջյան առճակատումները զանգվածային բնույթ էին ընդու-//-6  նում, խորացնում Միության փլուզումը, երկրում բռնապետական սկզբունքներով գործող սոցիալիստական մոդելի տեսական ու գործնական սնանկությունը անխուսափելի էր դարձնում կոմունիստական վարչակարգի տապալումը²:

Հայաստանում հանրային արտադրությունը հետզհետե նահանջում էր: Օրինակ, 1987թ. արդյունաբերական 74 միավորում և ձեռնարկություն, 96 շինարարական կազմակերպություն, 170 կոլտնտեսություն և սովխոզ, ինչպես նաև այլ ձեռնարկություններ, տարին փակել էին վնասով³: Առանձնապես չէին նվազում մթնոլորտի աղտոտումը, պետական մարմինների գլուխ կանգնած աս-տիճանավորների արտոնությունները, կաշառակերությունը և այլն⁴: Նույն երևույթը լայնորեն էր տարածվում Միության մյուս հանրապետություններում, առանձնապես հարևան հանրապետությունում։ Տեղերից եկող ահազանգերը խլացվում էին, ձևական ու անարդյունավետ էին այն միջոցառումներն, որ ձեռնարկվում էին հանրապետությունում առկա անօրեն գործողությունների դեմ:

Հրապարակված նյութերից ակնհայտ է, որ համայնավարությունը՝ իր կենտրոնացված կառավարմամբ, բացառում էր արտադրողի շահագրգռվածությունը տնտեսության ոլորտում: Վաղուց էր հայտնի, որ համայնական սկզբունքներով վարվող տնտեսությունը զրկված էր շատ հնարավորություններից: Թեկուզ հետևյալ օրինակը. 1981-1990 թվականների ընթացքում ԽՍՀՄ ժողովրդական տնտեսության ֆոնդահատուցման ցուցանիշը յուրաքանչյուր տարի իջել էր միջինը 3,4%-ով⁵: Իսկ Հայաստանում 1986 թվականից արդյունաբերության բնագավառում միջին տարեկան անկումը կազմել է 0,1%: 1987 թվականին նախորդ տարվա համե-//-7  մատությամբ ազգային եկամուտը նվազել էր 0,6%-ով, իսկ բնակչության մեկ շնչի հաշվով՝ երկու տոկոսով⁶:

1987 թ. հունիսի 25-ին տեղի ունեցած ԽՄԿԿ կենտկոմի պլենումում  գլխավոր քարտուղար Մ.Գորբաչովը քննադատական խոսք հնչեցրեց նաև Հայկոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանի հասցեին⁷: Հինգ ամիս անց տեղի ունեցած Հայկոմկուսի կենտկոմի պլենումում Հրազդանի կուսշրջկոմի առաջին քարտուղար Հայկ Քոթանջյանը իր ելույթում նշեց, որ հանրապետության էկոնոմիկայի և հատկապես գաղափարաբարոյական ոլորտի իրավիճակի առիթով ԽՄԿԿ կենտկոմի հունիսյան պլենումում արտահայտված տագնապի կապակցությամբ Հայկոմկուսի կենտկոմի անդամները չպետք է բավարարվեն միայն թերություն-ների թվարկումով⁸: Նա ընդգծեց. «Նորմա են դարձել ղեկավարության ազգականներին և մտերիմներին կարևոր դիրքեր առաջ քաշելը, ինչպես նաև հովանավորման էշելոնացված իրականացումը կուսակցական, պետական և տնտեսական ապարատի բոլոր մակարդակներումե: «Պարտք եմ համարում,– շարունակեց նա,– պլենումի ուշադրությունը հրավիրել Հայաստանում կաշառակերության և հովանավորչության դեմ մղվող պայքարի անբավարարության վրա… Հանրապետությունում տիրող վիճակի համար կենտկոմի, նրա բյուրոյի մյուս անդամների հետ մեկտեղ առաջին հերթին պատասխանատվություն են կրում կենտկոմի առաջին քարտուղար ընկ. Կ.Ս.Դեմիրճյանը և նրա հետ 11 տարի որպես կենտկոմի կազմակերպչական–կուսակցական աշխատանքի և //-8  իրավապահպանության գծով քարտուղար ընկ. Հ.Մ.Ոսկանյանը»⁹:

Հայկ Քոթանջյանի ելույթը դահլիճի համար խորթ էր: Սա եզակի երևույթ էր, երբ քննադատական խոսք է հնչում կուսակցական ղեկավար մարմինների հասցեին: Հ.Քոթանջյանը նշել է, որ հանրապետության արդյունաբերական և գյուղատնտեսական արտադրությունը, շուկան մի շարք տարիներ լիովին գտնվում են ստվերային վիճակում և արտադրության շռայլումը, սեփականացումը, հավելագրումը հասել են մեծ չափերի: Առաջարկում է առաջիկա պլենումում վերանայել բյուրոյի կազմը, ընթացիկ տարում հրավիրել արտահերթ հանրապետական կուսկոնֆերանս, որի օրակարգում մտցնել և արտակարգ վերընտրել Հայկոմկուսի կենտկոմի նոր կազմ:

Հայկոմկուսի կենտկոմի ղեկավարության և կուսակցական կազմակերպության հասցեին ուղղված այդ քննադատությունը ալեկոծեց դահլիճում նստածներին: Ամբիոն բարձրանալով Հայաստանի գրողների միության կուսակցական կազմակերպության քարտուղար Ժ.Հարությունյանը, ապա Երևանի քաղկոմի երկրորդ քարտուղար Աիդա Թոփուզյանը և Իջևանի կուսշրջկոմի առաջին քարտուղար Ջեմմա Անանյանը «խարազանում» են Հայկ Քոթանջյանին, որը համարձակվել էր Կարեն Դեմիրճյանի հասցեին ոչ հաճելի խոսքեր հնչեցնել¹⁰:

Հայկոմկուսի կենտկոմի պլենումում հանրապետության տնտեսության, մշակույթի, շինարարության և կուսակցական աշխատանքում տեղ գտած թերությունների մասին սկզբունքային խոսակցություններ տեղի ունեցան կոմունիստների ժողովներում, քաղկոմների և շրջկոմների պլենումներում:

1987թ. հուլիսյան պլենումից հետո ընկած ժամանակաշրջանում կուսակցական, խորհրդային, տնտեսական ու հասարակական կազմակերպությունների հասցեներով դիտողությունների և //-9  առաջարկությունների թիվը անցել էր 16 հազարից¹¹: Կենտրոնի ու հասարակության քննադատության հետևանքն եղել է այն, որ ԽՄԿԿ կենտկոմի 1985թ. ապրիլյան պլենումից հետո Խորհրդային Հայաստանում փոխվել են շրջկոմի 29 առաջին քարտուղար, ժողովրդական դեպուտատների քաղաքային և շրջանային խորհուրդների 38 նախագահ, 32 մինիստր, պետական կոմիտեի նախագահներ և գլխավոր վարչությունների պետեր, արհմիությունների հանրապետական կոմիտեների 11 նախագահ, կոմերիտմիության քաղաքային և շրջանային կոմիտեների 43 առաջին քարտուղար: Փոխվել են կենտկոմի 4 քարտուղար, բյուրոյի 10 անդամ և անդամության թեկնածու, կենտկոմի բաժինների 6 վարիչ, հանրապետության մինիստրների խորհրդի նախագահի հինգ տեղակալ: Ղեկավար աշխատողները նկատելիորեն երիտասարդացվել էին¹²: Սակայն, պիտի ասել, որ պաշտոնից ազատվածներից ոչ մեկը պատասխանատվության չենթարկվեց, ընդհակառակը, նրանցից շատերը տեղափոխվեց ավելի շահավետ պաշտոնի: Այս երևույթը հատուկ էր խորհրդային կարգերին, որը բնակչության շրջանում առաջ էր բերում խիստ դժգոհություն։ //-10  …

Բովանդակություն

Ընթերցողին ..............................................................................................		5
I. Հայաստանը սատարում է արցախահայությանը
1.1. 1988թ. փետրվարի 20-ի ԼՂԻՄ մարզխորհրդի որոշման արձագանքները Հայաստանում։ Համաժողովրդական շարժման ծավալումը ………………………….....……………………………….		6
1.2. Սումգայիթյան ցեղասպանությունը և ժողովրդական պայքարի նոր վերելքը ………………………………………………		47
1.3. Ադրբեջանի հայության բռնագաղթը և դրա հետևանքները ….		77
II. Հայ ժողովրդի ջանքերը ԼՂԻՄ-ի հիմնահարցը խաղաղ ճանապարհով հանգուցալուծելու ուղղությամբ
2.1. ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի Նախագահության 1988թ. հուլիսի 18-ի որոշման արձագանքները Հայաստանում ….…...........		165
2.2. Իրավիճակը հանրապետությունում 1988թ. հոկտեմբեր-նոյեմբերին ………………………...……….....………….........…........		197
2.3. «Ղարաբաղե կոմիտեի անդամների ձերբակալումը …..........….		224
III. Երկրորդ հանրապետության փլուզումը
3.1. Խորհրդային Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորմանն ուղղված քայլերը …………….………….……....		247
3.2. Հանրապետության քաղաքական առօրյան (1990թ. հունվար–օգոստոս) ………………………….......…………….............................		321
Ամփոփում ……………………………………...………………………		362
Հապավումներ ……………………………………...………..……...…		371
Մատենագիտություն ……………………………….……………...….		373
Պատկերներ ……………………………………	23, 51, 107, 154, 210, 228

//-383