Նախիջեւանն ըստ Մ. Նահանգների Պետքարտուղարութեան եւ
Հայաստանի Ազգային արխիվի փաստաթղթերի (1918-1920)
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԸ ՀԻՆ ԵՒ ՄԻՋԻՆ ԴԱՐԵՐԻՆ
Նախիջեւանի գաւառը հին եւ միջին դարերում Վասպուրական Նահանգի մի մասն էր։ Ամբողջ Վասպուրականը զբաղեցնում էր 40.870 քառ. կմ. տարածք՝ ձգուելով Վանայ Լիճի աւազանում գտնուող Ռշտունիքից մինչեւ նահանգի արեւելեան ծայրամասում տեղակայուած Գողթնն ու Նախիջեւանը։ Վերջինի վերաբերեալ տեղեկութիւններ կան պատմահօր Մովսէս Խորենացու, Փաւստոս Բուզանդի, այլ պատմիչների մօտ, ինչպէս եւ «Աշխարհացոյց»ի թերթերում1։
Վասպուրականի ականաւոր քաղաքներից էր Նախիջեւանի կենտրոն հանդիսացող Ջուղան, որը 1918-1920ին յիշատակւում էր Ջուլֆա անուանումով։ Այն կառուցուել է Արաքսի ձախ ափին եւ նոյնպէս յիշատակուել է Խորենացու մատեանում։ Անտիկ ժամանակից արհեստների կենտրոն համարուող Ջուղան արդէն ԺԷ-ԺԶ դարերում հռչակւում է որպէս առեւտրական խոշոր հանգոյց։ Այնտեղ ապրանքափոխանակութիւնը ընդգրկում էր Թուրքիան, Պարսկաստանը, Ռուսաստանը, հասնում էր Վիեննա, Վենետիկ, Ամստերդան, ընդհուպ Եգիպտոսի, Հնդկաստանի, Չինաստանի սահմաններ2։ Այդ ժամանակ Ջուղան ունէր 40.000 բնակիչ, նրա արեւելեան ու արեւմտեան կողմերը շրջապատուած էին պարիսպով, իսկ քաղաքի աջափնեայ թաղը միջնամասին էր կապուած հսկայ մի կամրջով։ Քաղաքը գեղեցկացնում էին եօթ եկեղեցի, կոկիկ ու զարդարուած տներ, քարւանսարաներ, հիւրանոցներ ու փակ շուկայ։ Հայկական հին գերեզմանոցը՝ հարաւային կողմում, ուշագրաւ էր իր 10.00 յայտնի խաչքարերով (Ժ-ԺԶ դարեր)։
ԺԴ-ԺԵ դարերում Լանկ-Թամուրի եւ թուրքմէնների աւերիչ արշաւանքների, յետագայ թուրք-իրանական պատերազմների հետեւանքներով տեղի ունեցաւ ջուղայեցիների զանգուածային //-207 արտագաղթը։ Քաղաքի եւ ամբողջ Նախիջեւանի համար ամենասարսափելին 1604 թուականն էր, երբ շահ Աբբաս Աի հրամանը ի կատար ածելով՝ Ջուղան այրուեց ու հիմնայատակ արուեց։ Նրա բոլոր բնակիչներին՝ ընդհանուր 300.000 հայրենակիցների թւում, անհամար կորուստների գնով բռնի քշել են Իրան։ Յետայսու նրանք պէտք է զարգացնէին այդ երկրի առեւտուրն ու հզօրացնէին դրա տնտեսութիւնը։ Աքսորեալներից 20.000 բնակուեցին Սպահանում, որտեղ հիմնեցին իրենց թաղամանս ու կոչեցին Նոր Ջուղան։ 1667 Մայիսի 31ին Նոր Ջուղայի խոջաները առաջինն էին Ռուսաստանի պատմութեան մէջ, որոնք պայմանագիր կապեցին ցարական արքունիքի հետ Սպահանի Հայ Առեւտրական Ընկերութեան գործունեութեան մասին։ Նրա 40 հոգանոց խումբը՝ 5 տոկոսի վճարման դիմաց, Եւրոպայի եւ Ասիայի միջեւ՝ Աստրախանից Արխանգելսկ իրականացուող տարանցիկ առեւտրի արտօնութիւն ստացան։
Աւելի ուշ՝ ԺԹ դարի վերջին, 500 հոգի կարողացաւ վերադառնալ ու վերաբնակուել հայրենիքում։ Հին Ջուղայի աւերակները պահպանւում էին 1919ին առկայ Ջուլֆայից քիչ դէպի արեւմուտք, իսկ Ջուլֆան, գտնուելով գաւառի կենտրոնից հիւսիս-արեւելք՝ 30 կմ հեռաւորութեան վրայ, խճուղու եւ երկաթուղային կարեւոր հանգոյց էր։
1989 Դեկտեմբերին, 1998ին, 2002ին եւ 2005 Դեկտեմբերի 10-14ին առդի Ադրբեջանի ջարդարարները՝ իրենց կառավարութեան կարգադրութեամբ՝ բանակն ու հրետանին կիրառելով, բուլդոզըրներով քանդեցին ԵՈՒՆԵՍՔՕի հաշուառման ենթարկուած համալիրն՝ Ժ-ԺԷ դդ. կերտած վերջին 3.700 խաչքարերը3։ Նրանք ձգտում էին իսպառ ջնջել հայկական քաղաքակրթութեան վկայութիւնները Նախիջեւանում։
ԳԱՒԱՌԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼԻՈՒԹԻՒՆԸ
Գաւառը՝ որպէս նոր պատմութեան ժամանակի ազգային-վարչական միաւոր, Ռուսաստանին է միացուել 1828ին, Թուրքմենչայի Պայմանագրով։ Երեւանի Խանութիւնն ու Նախիջեւանի Խանութիւնը միասին (երկուսն էլ հաստատուել են 1747ին) 1828 Մարտի 21ից ձեւաւորել էին Հայկական Մարզը։ Մարզի կազմալուծուելուց յետոյ Նախիջեւանն ու Երեւանը 1840 Ապրիլի 10ից դարձան Վրացա-իմերեթական Նահանգի, իսկ 1846 //-208 Դեկտեմբերի 14ից՝ Թիֆլիսի Նահանգի մի մաս։ Ռուսաստանի իշխանութիւնը Նախիջեւանը երբեք չստորադրեց Կասպիական Մարզին, Շամահու, իսկ աւելի ուշ՝ Բաքուի կամ Ելիսաւետպօլի նահանգներին։ Պահպանելով ազգագրական պատկերը՝ 1849 Յունիսի 9ին Երեւանի Նահանգի ձեւաւորմանը ընդգրկուեց ամբողջ Հայկական Մարզը, այն է՝ Երեւանը, Նախիջեւանն ու Ալեքսանդրապօլի Գաւառի հիմնական մասը։ 1867 Դեկտետմբերի 9ին՝ հերթական վարչական փոփոխութիւնների ժամանակ, Նախիջեւանի Գաւառը Շարուր-Դարալագեազի (Վայոց Ձորի) հետ միասին մնաց Երեւանի Նահանգում, որը Անդրկովկասի ամենախոշոր միաւորներից մէկն էր։ Ներքին սահմանների՝ 1874ին ձեռնարկած վերջնական ձեւաւորման պահին Նախիջեւանը կրկին ճանաչւում է որպէս Երեւանի Նահանգի եօթ գաւառներից մէկը4։
1916ի դրութեամբ բնիկ հայերը կազմում էին Նախիջեւանի 131հազարանոց բնակչութեան 41,2 տոկոսը, այն է՝ 54 հազ. մարդ5։ Շարուրի հետ միասին վերցրած՝ 211 հազար բնակչութեան 83 հազարը հայեր էին։
ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴՐՍԵՒՈՐՈՒՄՆԵՐԸ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՈՒՄ 1917ԻՆ
Նախիջեւանը, գաւառի վերոնշեալ կարգավիճակով, տեղափոխուել է 1917ի ռուսական յեղափոխութիւնների փուլ։ Փետրուարեան Բուրժուադեմոկրատական Յեղափոխութեան պայմաններում երկրամասն ու մեծ նուաճումներ ձեռք բերած Կովկասեան ռազմաճակատը քիչ թէ շատ պահպանում էին իրենց կայունութիւնն ու կառավարելիութիւնը։ Սակայն Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնը յանգեցրեց աւելի ծանր հետեւանքների։ 1917 Դեկտեմբերից սկսուել է Կովկասեան ռազմաճակատում տեղակայուած ռուսական բանակի քայքայումը։ 1918 Յունուարին օսմանեան զօրքերը խզել են Երզնկայում կնքուած զինադադարն ու անցել առաջխաղացման։ Դա անմիջապէս ապակայունացրեց ամբողջ Անդրկովկասն ու յատկապէս Երեւանի Նահանգը։ Թիֆլիսում գործող Հայոց Ազգային Խորհուրդը ճգնում էր կազմակերպել ազգային ինքնապաշտպանութիւն, իսկ նահանգի քուրդ ու թաթարական զանգուածները նենգադուլ արեցին այդ նախաձեռնութիւնը։ Նրանք քանդում էին երկաթուղու հատ-//-209 ուածներ, կտրում հեռախօսահեռագրաթելեր, թալանում ճանապարհներում, յարձակւում ոչ միայն Վայոց Ձորի եւ Նախիջեւանի, այլեւ Երեւանի մօտակայքում գտնուող հայկական գիւղերի վրայ։ Նրանց գումարւում էին Բաշ-Նորաշէնի, Շահթախտի6, Ելիսաւետպօլի եւ Շամխորի մօտ Շարուրի եւ Ելիսաւետպօլի Մահմեդական Ազգային Խորհուրդների (ՄԱԽ) կազմակերպուած յարձակումները՝ զէնքերով ու նահանջող ռուս զինուորներով լի գնացքների վրայ։
1918ի Փետրուարին, հակադրուելով Անդրկովկասեան Կոմիսարիատին եւ նրա՝ հանրապետական Ռուսաստանի ու բուրժուական յեղափոխութեան հանդէպ շարունակուող հաւատարմութեանը, գաւառի ՄԱԽը Նախիջեւանի Հայոց Ազգային Խորհրդին առաջարկել է միացնել տուեալ շրջանը Պարսկաստանին։ Մահմեդական ատեանը մերժումը ստանալուց յետոյ առաջարկել է հռչակել Նախիջեւանի անկախութիւնը։ Սակայն հայերի վերաբերմունքը չի փոխուել՝ ո'չ Վրաստանն ու Հայաստանը, ո'չ էլ Թիֆլիսում կամ Գանձակում տնաւորուած թաթարների պետերը նման գաղափարներ չէին բարձրաձայնում։ Բաքուն էլ պարզապէս Խորհրդային Ռուսաստանի մի մասն էր։ Այդ ամէնին հակառակ Փետրուարի 22ին ՄԱԽը Նախիջեւան քաղաքի մէջ կազմակերպել է մի խառնաժողով ու յայտարարել իրենց «անկախ խանութիւնը» կազմակերպելու մասին7։
Հարկ է նշել մի այլ ուշագրաւ իրադարձութիւն, որը տեղի է ունեցել այդ նախաձեռնութիւնից առաջ. Արեւմտեան Հայաստանում ազգային ազատագրական շարժման եռանդուն մասնակից՝ Բալկանեան պատերազմներից իվեր կռուի բովով թրծուած Ա.Թորգոմը (Արշակ Երուանդեանը) 1918 Փետրուարի 13ին Կարինում անցկացրել է զօրահանդէս ու հռչակել Հայաստանի անկախութիւնը, իսկ Կարինը (Էրզրումը) յայտարարել է նոր պետութեան մայրաքաղաք8։ Յայտարարութեան հիմքում ազատութեան, արդարութեան եւ օրէնքի սկզբունքներն էին, վերջին քառասուն տարում ծաւալուած մշտական կոտորածների ու զանգուածային արտագաղթի միջոցներով ժողովրդի կանխամտածուած ոչնչացմանն ուղղուած՝ օսմանեան պետութեան քաղաքականութեան, յատկապէս վերջին չորս տարուայ եղեռնագործութեան աննկարագրելի տանջնաքների փաստը, ինչպէս եւ հայերի աներեւակայելի տոկունութեան դրսեւորումը, //-210 նրանց՝ համամարդկային եւ ազգային արժէքները պահելու ունակութիւնը։ Երիտթուրքական իշխանութեան ամբողջ քաղաքականութիւնը անհնար էր դարձնում հայերի գոյատեւումը մէկ ընդհանուր պետութեան մէջ։ Այն աւելի քան բաւարար հիմք էր տալիս Հայաստանի անկախութիւնը հռչակելու համար։
1918 Փետրուար 13ի թուակիր Հայաստանի անկախութիւնը հռչակելու Ակտը կայացել է ամբողջ ռազմաճակատով սկսած թուրքական առաջխաղացման յաջորդ օրը։ Այն հակամարտութեան մէջ էր մտնում Բրեստ-Լիտովսկում ընթացող բանակցութիւնների հետ։ Ակտը երկու հնարաւորութիւն էր բացայայտում։ Նրանցից մէկը պարունակում էր մշակուող պայմանագրի դրոյթների ճանաչում, ստորադրութիւն խորհրդային իշխանութեանն ու թուրքերին յանձնում Արեւմտեան Հայաստանի մէկ երրորդը՝ Արեւելեան Հայաստանի կէսի հետ միասին։ Ըստ էութեան, այդ բոլոր քայլերը միեւնոյն է՝ չէին արգելում մինչեւ Բաքու ծրագրուած թուրքական ռազմարշաւն ու միմիայն ճանապարհ էր բացում նման գործողութեան համար։ Միւս հնարաւորութիւնը թելադրում էր հայկական պետութեան ձեւաւորում եւ Կարինից սկսած՝ ամէնուր եւ հնարաւորինս ուժգին դիմադրութիւն ցոյց տալ։ Առաջին տարբերակը նշանակում էր Արեւելեան Հայաստանի կլանումը Օսմանեան Կայսրութեան կողմից։ Երկրորդը տեղափոխում էր հայերի դիմադրութիւնը նրա սահմանների ներս։ //-211 ...
Ծանօթագրութիւններ
1. Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Աշխատ. Մ.Աբեղեան, Ս.Հարութիւնեան, Երևան, ՀԽՍՀ, ԳԱ, 1991, էջ 83, 112, 180, 296; Փաւստոս Բուզանդ, Հայոց Պատմութիւն, Թարգմ. Ս.Մալխասյանց, Երևան, ԵՊՀ, 1987, էջ 267։ Տե'ս նաև Ս.Տ.Երեմյան, Հայասանը ըստ «Աշխարհացոյց»ի, Երևան, ՀՍՍՌ ԳԱ, 1963, էջ 72, 109-110; Է.Լ.Դանիելյան, Հայաստանի քաղաքական պատմությունը և Հայ Առաքելական եկեղեցի (VI-VII դդ.), Երևան, Անկյունաքար, 2000, էջ 37; Ա.Մուշեղյան, Մովսես Խորենացու դարը, Երևան, ԵՊՀ, 2007, էջ 111, 124:
2. Մովսէս Խորենացի, նշվ.աշխ., էջ 83; Аракел Даврижеци, Книга историй, Пер. Л.А.Ханларян, М., Наука, 1973, с.52-53, 55, 73-78, 401; Յ.Քիւրտեան, Ջուղայեցի Խոջայ //-237 Նազար եւ Իւր Գերդաստանը, Պոսթըն, Հայրենիք, 1943; Մ.Ա.Ավետիսյան, Նախիջևանի պատմության վավերագրեր (1889-1920թթ.), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1996, № 3, էջ 86; Ա.Ա.Այվազյան, Նախիջևան, Երևան, Հուշարձան, 1995, էջ 124, 127:
3. Թ.Խ.Հակոբյան, Ս.Տ.Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ.Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատ©4, Երևան, ԵՊՀ, 1998, էջ 427; The Annihilation of the Armenian Cemetery in Jugha, RAA Research on Armenian Architecture, Beirut, Photogravure, Lebanon, 2006:
4. Խ.Հ.Ավդալբեգյան, Հողային հարցը Արևելյան Հայաստանում (1801-1917թթ.), Երևան, Հայպետհրատ, 1959, էջ 6-10; Հայ ժողովրդի պատմություն, 8 հատ., հատ.V, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1974, էջ 13, 204-210, 219; Հատ.VI, 1981, էջ 15-16:
5. Նախիջևան-Շարուրը 1918-1921թթ., Փաստաթղթեր և նյութեր, Խմբ. Վ.Ն.Ղազախեցյան, Երևան, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993, № 1-2, էջ 25 (այսուհետեւ՝ Նախիջևան-Շարուրը); Ա.Ա.Այվազյան, նշվ.աշխ., էջ 7; Է.Ա.Զոհրաբյան, Ազգամիջյան կռիվները Երևանի նահանգում 1918թ., Երևան, Հայաստան, 2000, էջ 77:
6. Նախիջեւանի եւս մէկ ուշագրաւ կենտրոն է հանդիսանում մ.թ.ա. III դ. հիմնադրուած թագաւորանիստ քաղաք Արքաշատը (Արշատը)։ Նրա տարածքում յայտնաբերուել են մ.թ.ա. II-I հազարամեակին պատկանող Վանի թագաւորութեան թաղումներ ու սեպագրեր (Ա.Ա.Այվազյան, նշվ.աշխ., էջ 157-159)։
7. Հ.Ռ.Սիմոնյան, Անդրանիկի ժամանակը, 2 գրքով, գիրք Բ, Երևան, Կաիսա, 1996, էջ 201; Է.Ա.Զոհրաբյան, Ազգամիջյան կռիվները, էջ 79։
8. Հայաստանի անկախությունը հռչակելու Ակտը ամբողջութեամբ ներկայացուել ու ներգրաւուել է ԱՄՆի Կոնգրէսի վաւերագրերի դիւան ու հրապարակուել է Maintenance of Peace in Armenia. Hearing before Sub-committee of the Committee on Foreign Relatons. United States Senate, 66th Congress, 1st Session on Senate Joint Resolution No 106 A Joint Resolution for the Maintenance of Peace in Armenia. Wash., GPO, 1919, p.60-62; նաեւ "Armenian Review," 1980, vol.33, № 4, p.441-443; հռչակման մասին տե'ս նաեւ՝ Վ.Թոթովեոց [Ա.Մարմարեան], Զօր.Անդրանիկ եւ իւր պատերազմները։ Կ.Պօլիս, Կիւթէնպէրկ, 1920, էջ 311-312, 315-316; Ա.Թէրզիպաշեան, Անդրանիկ։ Paris, A.Der Agopian, 1942, էջ 332-333: Հայկական հարց, Հանրագիտարան։ Երևան, Հայկական հանրագիտարան, 1996, էջ 136։ //-238 ...