ՀՏԴ:929.281.6 Խրիմյան + 947.925       Doi: 10.54503/0135-0536-2025.1-36

Մկրտիչ Խրիմյանի 1904թ. մայիսի 30-ի նամակները Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի նախագահներին

Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների հիմնահարցի համատեքստում*

Բանալի բառեր՝ Մկրտիչ Խրիմյանի նամակները, Արևմտյան Հայաստան, Օսմանյան կայսրություն, բարենորոգումներ, կոտորածներ, 1904թ. Սասունի ինքնապաշտպանություն, Թեոդոր Ռուզվելտ, Էմիլ Լուբե, Էդվարդ VII, Հովսեփ Սարաճյան, Սահակ Այվատյան, Անդրանիկ Օզանյան, Գևորգ Չաուշ, Գեղամ Տեր-Կարապետյան։

Ամփոփում

Ելնելով 1878–1904 թվականներին և, հատկապես, 1895 թվականից անզիջում պայքար էր ընթանում Մեծ տերությունների կողմից Օսմանյան կայսրության լծի տակ հեծող Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելու և այդ գործընթացները խաթարելուն հետամուտ Բ․Դռան միջև։ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը, չնայած հակասություններին և մրցակցությանը, համատեղ ծրագրեր էին մշակում Օսմանյան կայսրությունում կապիտալիստական հիմքեր ստեղծելու համար։ 1895թ․ մայիսի 11-ին Կ․Պոլսում ստորագրված հայտնի հուշագրում այդ երկրների դեսպաններ Ֆ.Կարրին, Պ.Կամբոնը և Ա․Նելիդովն Արևմտյան Հայաստանը դիտարկում էին որպես վարչական մեկ միասնական միավոր, որը պետական քաղաքականությամբ ենթարկվում էր ազգային, տնտեսական և ադմինիստրատիվ ճնշումների։ Բ․Դուռը, չցանկանալով անգամ տարրական օրենքներով սահմանափակել հայերի անսանձ շահագործումը, իրեն պարտադրվող նորամուծությունները փոխարինեց Արևմտյան Հայաստանը հայաթափելու ու տեղաբնիկներին հողից զրկելու քաղա-քականությամբ․ այն դարձավ քրդական ցեղերի, ոստիկանության ու կանոնա-վոր բանակի ամենավայրագ բռնությունների թիրախ։ Հայերի կյանքի, ունեցվածքի և տեղաշարժի համար նույնիսկ նվազագույն անվտանգություն չկար։ 1894–1896թթ․ համիդյան զանգվածային ջարդերից հետո՝ 1904թ․ հունվարի 23-ից մայիսի 14-ը, այնուհետև՝ մինչև հուլիսի 18-ը, այս քաղաքականության զոհը նորից դարձավ Սասունը, որտեղ հայկական փոքրաթիվ ինքնապաշտպանական ջոկատները փորձում էին պետական տեռորից պաշտպանել 30 հազար հայերի¹: Սևրի պայմանագրի արդյունքները ի չիք դարձնելու անհրաժեշտությունից՝ քեմալական Թուրքիան համաձայնության եկավ //-36

Ձգտելով օգնել իր ժողովրդին՝ Մկրտիչ Խրիմյանը 1876թ․ ներգրավված էր բարեփոխումների պետական ծրագրերի մշակման գործում։ 1878թ․ հունիսի 13-ից հուլիսի 13-ը նա, որպես պատվիրակության ղեկավար, փաստաթղթեր է ներկայացրել Բեռլինի վեհաժողովի մասնակիցներին։ Սասունի վրա օսմանյան բանակի հարձակման ընթացքում՝ 1904թ. մայիսի 30-ին, կաթողիկոսը նամակներ է գրել և պատվիրակություն ուղարկել Ֆրանսիայի նախագահ Էմիլ Լուբեի, Մեծ Բրիտանիայի թագավոր Էդվարդ VII-ի և ԱՄՆ նախագահ Թեոդոր Ռուզվելտի մոտ։ Հունիսի 1-ին Խրիմյանը նամակ է գրել նաև Ռուսաստանի կայսր Նիկոլայ II-ին։ Հիմնվելով 1895թ․ մայիսյան հուշագրի վրա՝ Մկրտիչ  Ա-ն ձևակերպեց բարեփոխումների նվազագույն պահանջները և խնդրեց, որ Մեծ տերությունները վերահսկեն իրագործվելիք բարենորոգումների կատարումը։ 1904թ․ հուլիսի 18-ին Սասունում տեղի ունեցող իրադարձություններին հետևող եվրոպացի երեք հյուպատոսներին նման պահանջագիր ներկայացրեցին ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատարներ Անդրանիկ Օզանյանը, Գևորգ Չաուշը և Գեղամ Տեր-Կարապետյանը։

Նույն թվականի հուլիսի 16-ին, օգոստոսի 10-ին և սեպտեմբերի 28-ին Մկրտիչ Խրիմյանի կազմած պատվիրակության անդամները՝ արքեպիսկոպոսներ Հովսեփ Սարաճյանն ու Սահակ Այվատյանը, Փարիզում, Լոնդոնում և Վաշինգտոնում կաթողիկոսի խնդրագիր-նամակները հանձնեցին այդ երկրների ղեկավարներին։ Դրանք վկայում էին ինչպես իրավիճակն Արևմտյան Հայաստանում փոխելու անհրաժեշտության, այնպես էլ այն մասին, որ հայ ժողովուրդը գտնվում էր անպաշտպան և ծայրահեղ վտանգավոր վիճակում։ Սակայն Հայրիկի նամակները ցանկալի արդյունք չտվեցին․ տերությունների ղեկավարները և, մասնավորապես, ԱՄՆ նախագահ Թ․Ռուզվելտը գիտակցում էին, որ Օսմանյան կայսրությունը բարեփոխումներ չի իրականացնի առանց արտաքին ուժով պարտադրված հսկողության։ //-37  ...

* Ներկայացվել է 11.XII.2024թ., գրախոսվել է 20․II.2025թ․, ընդունվել է տպագրության 27.III.2025թ.:

1) 1894-1914թթ. Սասունի վարչական միավորի 156 գյուղերում ու ավաններում հայերի թիվը 40 հազարից նվազել է մինչև 24.233 հոգի, իսկ վարչական միավորի //-36  սահմանից դուրս գտնվող 53 գյուղերով հանդերձ կար 46-50 հազար հայ (տե՛ս, մասնավորապես, Kévorkian. 2001, 42-43)։ //-37  ...