Ազգերի լիգան ու Հայաստանի Հանրապետությունը
1919թ. երկրորդ կեսին - 1920թ.
Հոդվածը անդրադառնում է Ազգերի լիգայի ստեղծմանը և այն սպասումներին, որոնց կապում էին նոր պետություններ ձևավորող ժողովրդները այդ առաջին միջազգային կազմակերպության հետ: Մասնավորապես, 1919թ. հունիսի 18-ին պատրաստած «Օգնության մասին նախագիծը», որը խմբագրել են Գ.Նորատունկյանն ու Մ.Պապաջանյանը, պարունակում էր 10 տարվա ժամկետով ամերիկյան մանդատի խնդրանք: Փաստաթղթում առաջարկվում էին ձևավորել միասնական հաշտարար խորհուրդը, որը կարելի էր կազմել հանրապետության պառլամենտի երեք ներկայացուցիչներից և երեք խորհրդականներից: Գերագույն կոմիսարը պարտավոր կլիներ «ստորագրել այն օրենքները, որոնք անցել են պետության օրենսդիր մարմնի քվեարկությունը»: Նա կարող էր արգելել ցանկացած նախագիծը, ինչն հնարավոր էր հաղթահարել պատգամավորների, երկու անգամ կայացած որակյալ քվեարկությամբ: Գ.Նորատունկյանն ու Մ.Պապաջանյանը զգալի չափով կրճատեցին կոմիսարի և նրա խորհրդականների իրավասությունները, և ուժեղացրել են սեփական պետության դերը: Փաստաթղթի երկրորդ տարբերակը պատրաստվել է 1920թ. մարտի 20-ին, նրան կանդրադառնանք քիչ ավելի ուշ1:
Իր հերթին, Փարիզում գործունեությունը ծավալած Պողոս Նուբարն (օգոստոսի 5-ին) և Ա.Ահարոնյանը (օգոստոսի 14-ին) հայցում էին Դաշնակիցներից, Անդրկովկակում թողնել բրիտանական զորքը. այլապես ադրբեջանցիներն ու թուրքերը կարող էին ձեռնարկել նոր գրոհ, որը կհանգեցներ աղետի: Սակայն ԱՄՆ-ի Կոնգրեսը չէր ընդունում նոր միջազգային կազմակերպության կարևորությունը, է դեմ էր հայկական մանդատի ստանձմանը: Օգոստոսի 6-ին ու 11-ին Ծերակույտի Միջազգային գործերի հանձնաժողովը լսեց Ռ.Լանսինգին ու դժգոհ մնաց նրա բացատրություններից: Պետքարտուղարը ասեց, որ չգիտեր գաղտնի համաձայնությունների մասին, բացառությամբ 1915թ. Լոնդոնյան պայմանագրի, թեպետ հեշտությամբ կարող էր ստանալ բոլոր անհրաժեշտ տեղեկությունները: Նա քիչ իրազեկություն դրսևորեց Վեհաժողովի խոհանոցից, ինչով զորեղացրեց ընդդիմության կասկածը, որ նախագահը զավթել է Պետդեպարտամենտի վարիչի իրավասությունները: Օգոստոսի 12-ին հանձնաժողով են կանչել Դ.Հ.Միլլերին, որին Հ.Լոջը հիշեցրեց, որ Մոնրոյի ուսմունը երբեք էլ չի եղել «պատասխանատվություն որևէ մեկի առջև»: Նա ԱՄՆ-ի «սեփական հզորության վրա հիմնված հայտարարություն է, [երկրի], իր սեփական անունից»: Մեկնաբանությունը արժանացավ երկարատև ծափահարություններ: Առավել կարևոր նիստը տեղի է ունեցել օգոստոսի 19-ին, Սպիտակ տանը, և տևել է մի քանի ժամ: Նախագահը հայտարարեց, որ կատարել էր օրենսդիրների բոլոր այն պահանջները, որոնք ցանկալի էին համարվում մարտ ամսին: Այսպես որ օրենսդիրները դժգոհելու առիթ չունեն2։ Ետ մղելով Վ.Բոռայի հարցը, ինքը Ռ.Լանսինգի նման ասել էր, որ մինչև Փարիզում հայտնվելը ծանոթ չէր գաղտնի պայմանագրերի հետ, ներառյալ Թուրքիային վերաբերող համաձայնությունը: Նրա ասածը իրողությանը չէր համապատասխանում:
Օգոստոսի 20-ին ժողովրդավարականները ներկայացրել են իրենց ուղղումները Ազգերի Լիգայի Կանոնադրության վերաբերյալ, իսկ սեպտեմբերի 3-ին Գ.Հիտչկոքը առաջարկեց իր կուսակցության անունից բարիդրացիական վերաբերմունք ցուցաբերել այդ լրացումների քննարկության հանդեպ: Ի պատասխան հանրապետականները ներկայացրին ուղղումների իրենց փաթեթը, իսկ Մ.Պոյնդեքստերը մեղադրեց Վ.Վիլսոնին, Ազգերի լիգայում ԱՄՆ-ի իսկական մասնակցության մասին ժողովրդին մոլորեցնելու մեջ3: Ուղղումները դարձան պայքարի էպիկենտրոն, ընդ որում, միայն կետ 3-րդ ու 4-րդը սկզբունքորեն ընդունելի չէին բոլոր կողմերին, իսկ Փարիզում լավ էին հասկանում, որ առանց այդ մշակումների «պայմանագիրը վստահ է, որ չի անցնի Ծերակույտում: ԱՄՆ-ում մեկ քաղաքական կուսակցությունը բավարար ուժ չունի՝ 14 ուղղումներով հանդերձ պայմանագիրը անցկացնելու համար, իսկ մյուսը՝ որպեսզի նրան անցկացնի առանց ուղղումների: Նրանց ընդունելու մերժումը բխում է նախագահի կուսակցությունից»: Առավել կարևոր էին կետեր 5-7, ու 14-ը: Նրանք բացառում էին Ազգերի լիգայի իրավազորությունը Մոնրոյի ուսմունքի հանդեպ, չէին ընդունում չինական Շանդունի մասին վճիռն, ու պահանջում էին Կոնգրեսին վերապահել Լիգայի Ժողովին ու Խորհրդին անձանց նշանակելու իրավունքը: «Ոչ ոք էլ չի կարող առարկել սրան», - մեկնաբանեց Ժ.Կլեմանսոն: Ուշադրություն դարձնենք, որ իր Կանոնագրի համաձայն, Լիգայի աշխատակիցները ենթարկվում էին միայն Գլխավոր քարտուղարին, ուստի ծերակուտականներին անհանգստացնում էր. թե որտեղի՞ց են լույս ընկնելու նոր մարմնի աշխատողները: Նրանք ուզում էին Լիգային տեսնել Եվրոպառլամենտի նման, և ոչ թե որպես նշանակովի, սեփական երկրների շահերից մեկուսացված կառուցվածք: Այսպես, 9-րդ ուղղումը պնդում էր, որ ԱՄՆ-ի Կոնգրեսը հսկելու է Ազգերի լիգայի և Վերսալի պայմանագրի հետ կապված բոլոր ծախսերը, և այդ ամենի շուրջը եվրոպացիները նույնպես վիճել չէին հավակնում:
Այնուհետև Ծերակույտը պայթեցնում էր Կանոնագիրն, ու վերապահում էր անում, որ ԱՄՆ-ը իրավունք ունի սպառազինվել առանց Լիգայի իմացության, «եթե երկիրը կհամարի, որ գտնվում է ներխուժման վտանգի տակ»։ Երկրորդ վերապահումը վերաբերում էր դրան, որ Միացյալ Նահանգները չեն ենթարկվելու միջազգային կազմակերպության` լիակատար շրջափակում սկսելու որոշումներին: Սպառազինման խնդրի վերաբերյալ «բոլոր մնացած Տերությունները մտածում էին ճիշտ նույնպես» - գրի են առել Փարիզում նրանց ընկերակիցները: Կետ 14-րդը ժխտում էր Ազգերի լիգայի մարմինների որոշումների պարտադիր լինելը, եթե ցանկացած երկիրը այդ օղակներում ունենա մեկ ձայնից ավելի: Որոշումը չէր ճանաչում դոմինիոնները որպես միջազգային իրավունքի լիարժեք իրավազոր կողմ: Սա էլ է ստացել Ժ.Կլեմանսոյի մեղմ արձագանքը4:
Ամերիկայում ծավալած ներքին պայքարին զուգահեռ Ջ.Քերզոնը աշխատում էր պարզել ԱՄՆ-ի, «նախկին Օսմանյան կայսրության որևէ մասի հանդեպ» մանդատ ստանձնելու հեռանկարը։ Մանդատն իր մեջ էր ներառնում ամերիկյան զորքերի առաքումը Արևմտյան Հայաստան: Օգոստոսի 11-26-ին Ջ.Քերզոնը հաղորդում էր Լոնդոնում ԱՄՆ-ի դեսպան Ջ.Դեվիսի հետ ունեցած զրույցների մասին: Տրվում էին հետևյալ հարցեր. ընդունելու՞ է արդյոք Վաշինգտոնը զորք ուղարկելու «հարցում, եթե նրան դիմելու են» նման առաջարկով: Արդյո՞ք կառավարությունը ունի հարկավոր ռազմական ուժերը: Ինչպիսի՞ն է հավանականությունը, որ Կոնգրեսը ընդունի «Հայստանի, կամ Օսմանյան կայսրության ցանկացած այլ մասի մանդատը: Ինչպիսի՞ն են... այն ժամկետները, երբ նման որոշումը կարող է ընդունվել»: Եթե Վաշինգտոնը ստանձնելու է պատասխանատվությունը Հայաստանի համար, «արդյո՞ք նա կընդլայնի սեփական շահերը նաև Կովկասի վրա»: Հարցերը համեստությամբ չէին առանձնանում, թեև դեսպանը սպառիչ կերպով պատասխանեց, որ «եղած պայմաններում անհնարին կլիներ Կովկաս տեղափոխել որևէ» զորք: Այնտեղ հնարավոր չի լինի «առանց Կոնգրեսի ծանուցման ու համաձայնությանը» զինվորներ առաքել: Ինչ վերաբերում է մանդատի, ապա երկիրը չի հրաժարվի մեկուսացումից ու մարդասիրությունը չի դիմանա նպատակահարմարության հետ մրցության: Օսմանյան կայսրության մի մասի կամ նրա մայրաքաղաքի հանդեպ մանդատը կարող է հրապուրիչ դառնալ, թեև ինքը՝ դեսպանը, դրան էլ չի հավատում: Նա բացահայտորեն առաջարկում էր ձգձգել գործը, ու պատճառ չէր գտնում, «ինչու՞ առաջարկվող... խնդրանքը չպետք է մեզ արվի, ...եթե մենք ուզուն ենք վարվել այս կերպ, սակայն նա չի էլ սպասում, որ սա կհանգեցնելու է որևէ գործնական արդյունքի»: Դեսպանը «հավանական չէր համարում, որ մանդատի վերաբերյալ ամերիկյան որոշումը ընդունելու են ավելի շուտ, քան թե հաջորդ երեք ամիս հետո»5:
Օգոստոսի 16-ին Ջ.Քերզոնը իմացել է, որ վճիռ կայացնելու համար «անհաշտ» ծերակուտականները սահմանում են հոկտեմբերի սկիզբը», իսկ Պետդեպարտամենտը իր կարծիքը ընդհնրապես չի հայտնում: Մանդատի ընդունումը «ծայրաստիճան անհավանական է: Առայժմ նախագահը ընդհանրապես չի արել ոչ մի հայտա- րարություն, ու հավանաբար գործը ամբողջությամբ թողնելու է Կոնգրեսին: Պետդեպարտամենտը միանգամայն դեմ է»: Մամուլը դեռևս հիմնական գիծ չի մշակել£ «Հասարակական կարծիքը տվյալ հարցի հանդեպ դեռ չի ձևավորվել, թեև անձամբ ես ենթադրում եմ, որ նա կլինի թշնամական»: Ֆորին օֆիսի աշխատակից Ռ.Գրեհեմը սրան ավելացրեց Ֆ.Պոլկի հաղորդում. «Եթե նախագահ Վ.Վիլսոնը անմիջապես դիմի համապատասխան քարոզչությանը, ապա նա հեշտությամբ կկարողանա համոզել երկիրն ու Կոնգրեսը ստանձնել մանդատը: Բայց ինչպես նախագահ, այնպես էլ նախարարները... հետաձգում են տվյալ թեմայով ցանկացած քարոզչությունը»: Ամսի 18-ին Ֆ.Պոլկը վերարտադրեց Ա.Բալֆուրին հասցեագրած, նույն տեղեկության դիտավորյալ հոսակորուստը: «Նախագահը ոչ մի ջանք չի թափում մանդատի ուղղությամբ, որպեսզի ստանա Ծերակույտի և Կոնգրեսի համաձայնությունը», - մեկնաբանեց Ռ.Գրեհեմը: «Որովհետև ինքը նախ ուզում է ստանալ իր պայմանագիրը» - լրացրեց Ջ.Քերզոնը: Այնինչ, ամառը իրադրությունը միանշանակ չէր: Օգոստոսի վերջին ծովակալ Ռ.Վեբբը հաղորդեց Կ.Պոլսից, որ Էրզրումյան համագումարի նիստերում քեմալականները «կողջունեին բրիտանական և ամերիկյան մանդատավո- րին, եթե սա ընդգրկի ամբողջ Թուրքիան»: Ֆորին օֆիսը համամիտ էր նման լուծման հետ, բայց ծայր աստիճան դեմ էր Լիգայի կամ ԱՄՆ-ի կողմից օսմանյան գործերին միջամտությանը: Իր հերթին, բրիտանական դեսպանատունը հաստատում էր Վաշինգտոնից, որ Միացյան Նահանգներում «չեն արվում, ու նույնիսկ չեն էլ ենթադրվում ոչ մի ռազմական պատրաստություններ, Թուրքահայաստանում որևէ գործողությունների համար»6:
Ջ.Քերզոնը հիշեցնում էր ամերիկացուն, որ Փարիզում ու Լոնդոնում սպասում են նրա երկրի որոշմանը հայկական մանդատի վերաբերյալ: Անգլիան մեծ եռանդով էր ազդում Ջ.Դեվիսի վրա. եթե ԱՄՆ-ում «մանդատի օգտին վճիռ հանեն, ապա ինչպիսի՞ն է... այն Հայստանը, որի համար նրանք ընդունած կլինեն պատասխանատվությունը: Ամփոփու՞մ է նա, թե բացառու՞մ Կովկասը: Արդյո՞ք Ամերիկան գիտակցու՞մ է, որ Հայաստանը հնարավոր չէ պահպանել միայն դոլլարներով, որ նրան պետք է օժանդակել զինվորներով, արդյո՞ք նա պատրաստ է ուղարկել Սև ծովի ավազան շատ նշանակալից բանակը»: Դեսպանը հերքեց դրական լուծման հնարավորությունը, «և այս տեղեկությունը հաստատվեց դրանով, ինչ ինձ հասել է Ամերիկայից»: Օգոստոսի 29-ին Ջ.Դեվիսը այցելեց Ֆորին օֆիս, որտեղ հայտնեց, որ նրա վարչակարգը միջոցներ չունի, «Կովկասում բրիտանական զորքի հետագա ներկայությունը» ապահովելու համար: «Այդպիսի միջոցներ ստանալու համար նա ստիպված կլինի խնդրանքով դիմել... Կոնգրեսին: Նկատի ունենալով Ամերիկայում ներկա քաղաքական դրությունը, նման քայլը կլիներ ժամանակի առումով չափազանց անտեղի և անբարեխո»: Ռ.Գրեհեմը անվրեպ մի նշում արեց. սա նշանակում է, որ ԱՄՆ-ը «ոչ մի բան մտադիր չեն անելու», թեև պահանջում են անգլիացիներից «շարունակել կրել ամբողջ բեռը, անտեսելով 7 ամիս առաջ արված զգուշացումը, որ նրանք ի վիճակի չեն լինելու այն կրել»7: Այդ և նման զեկույցները անգլիացիներին հնարավորություն էին տալիս կողմնորոշվել Հայաստանի և ԱՄՆ-ի մտադրություններում արդեն 1919թ. օգոստոսին, ու վճիռներ կայացնել սեպտեմբերին£ Մինչդեռ, մնացած Եվրոպայի քաղաքականությունը հաստատվում էր 1919թ. հոկտեմբերին, ու հանգում էր միարժեք որոշումներին միայն 1920թ. հունվարին:
Հաշվի առնելով կացության վատթարացումը, Վ.Վիլսոնը դադարեց Ծերակույտի հետ իր աշխատանքն ու մեկնեց շրջագայության՝ հասարակությանը ոգևորելու նպատակով: Սեպտեմբերի 11-12-ի ելույթներում երկրի ղեկավարը խոստովանում էր նաև, որ Մոնրոյի ուսմունքը հանդիսանում է Արևմտյան կիսագնդում ԱՄՆ-ի ձեռքերի ազատություն: Նրա ուղևորությունը ավարտվեց սեպտեմբերի 26-ին, հոկտեմբերի 2-ին ավելացավ ուղեղի կաթված, ինչը կես տարով հեռացրեց նախագահին բոլոր իր գործերից: Բազմաթիվ հեղինակներ անվանում են այդ հիվանդությունը որպես չարաղետ հանգամանք, թեև, եթե նա տեղի չէր ունենա, նրան գուցե ստիպված կլինեին հնարել8: Վ.Վիլսոնը լավ գիտեր, որտեղ են լուծում տվյալ հարցը: Նա իրազեկ էր, որ շրջագայությունը օգտավետ է նախագահական ընտրությունների համար, թեև մինչ այդ իրադարձությունը կար ևս մեկ տարի, սակայն, նրա կատարած քայլը ծերակուտականների վրա ազգել չէր կարող: Նախագահը ավելի շուտ իր այլուրեքություն էր ապահովում, քան թե զբաղվում Վերսալյան պայմանագրի վավերացումով: Ավելի հստակ. ինքը Ծերակույտին տվեց գործելու ազատություն, որովհետև վստահ չէր, որ կհամոզի օրենսդիրներին, Լիգայի Կանոնագրի և Հայստանի մանդատի շահավետության պարագայում: Իսկ որևէ այլ բան սակարկել չի հաջողվեց Փարիզում: Նույնպիսի կարծիքի էին Ֆ.Պոլկն ու Դ.Վ.Մորոուն: Վերջինը գրեց, որ զանգվածային կամպանիան կարող է նախագահին «շահել երկիրը, բայց ներկայիս համեմատ, էլ ավելի կտրուկ իր դեմ է սադրելու այժմյան Ծերակույտը»: Վ.Վիլսոնի, շրջագայության ժամանակ արտասանած վերջին ճառը երկիմաստ էր. «Ինձ միշտ բարդ է թվում որևէ բան ասել, երբ մտածում եմ այդ գործի պատվիրատուներիս մասին: Իմ պատվիրատունները - հաջորդ սերունդն են: Նրանք չգիտեն, ինչպիսի խոստումներ ու պարտավորություններ եմ հանձն առել, երբ հրամայեցի Միացյալ Նահանգների բանակներին Ֆրանսիայում ափ իջել, բայց ես դա գիտեմ»9:
Նախագահի շրջագայության ժամանակ՝ 1919թ. սեպտեմբերի 10-ին, Ծերակույտի արտաքին գործերի կոմիտեն հրատարակեց իր մեծամասնության զեկուցումը, Վերսալյան պայմանագրի լրացումներով ու Ֆ.Կելլոգի վերապահումներով հանդերձ: ԱՄՆ-ը «հրաժարվում էր ցանկացած հարց ենթարկել միջնորդ դատարանին, Ազգերի լիգայի Ժողովի, կամ Խորհրդի հետագա քննություններին», ինչը կապում էին Մոնրոյի ուսմունքի հետ10: Մեկնելուց առաջ Վ.Վիլսոնը Գ.Հիտչկոքին հանձնեց ընդունելի լրացումների ցանկ ու սեպտեմբերի 11-ին ժողովրդավարական փոքրամասնությունը ներկայացրեց իր զեկուցումը: Նույն օրը «ուղղումների չափավոր կողմնակիցների» շարքից հեռացավ Ու.Հարդինգը: Երկրի գալիք նախագահը նշում էր, որ մանդատը թելադրում է զորք տրամադրել Հայաստանի պաշտպանության համար, իսկ այնտեղ զինվորները «ներքաշված կլինեն Հին աշխարհի բոլոր տարաձայնությունների մեջ, փայլուն մեկուսացումից կմնա լոկ հիշողություններ, իսկ մեր գովելի խաղաղությունը կվերածվի ծաղրի»: «Ապահովությունն ու բարեգործությունը սկսվում է տնից»11: Հետևյալ օրը ծերակուտական կոմիտեն լսեց Վ.Բուլլիտին: Վերջինը դէմ էր Լիգային ու Հայաստանի և Կ.Պոլսի մանդատներին: Նույն ամսից սկսած, ու գերազանցելով ՀՀ ու ՀՀԴ-ի ղեկավարներին կացության իր ըմբռնումով, Վ.Կարդաշյանի Հայաստանի անկախության ամերիկյան կոմիտեն (այնուհետև՝ ՀԱԱԿ) անցավ մանդետներից դեպի ՀՀ-ի անկախության սատարում: Հոկտեմբերին կայացած ՀՀԴ-ի 9-րդ ընդհանուր ժողովը հավանություն չի տվել նման վարքագծին:
Զուգահեռաբար՝ սեպտեմբերի 9-11-ին, Դ.Լլոյդ Ջորջը հանդիպեց Է.Բոնար Լոուի, Է.Ալենբիի, գեներալ-մայոր Ջ.Շիի, գլխավոր շտաբի գնդապետ Վ.Գրիբբոնի, գնդապետ Ա.Հենիկերի և Անգլո-պարսկական նավթային ընկերության կարգադրիչ տնօրեն Ֆ.Բլեքի հետ՝ Սիրիայի, Կիլիկիայի, Պաղեստինի և Միջագետքի ռազմական հսկողության մասին բանակցությունների ամփոփում պատրաստելու համար: Ամսի 12-15-ին կազմած այդ փաստաթուղթը ցույց են տվել Ֆ.Պոլկին, այնուհետև Ժ. Կլեմանսոյին, և ի վերջո ներկայացրին Գերագույն խորհրդին: Նրա սեպտեմբերի 15-ի նիստում որոշվեց, որ ֆրանսիացի զինվորներ մեկնելու են Սիրիա և Կիլիկիա, անգլիացիներին փոխարինելու համար: Դ.Լլոյդ Ջորջը գրեց Ժ.Կլեմանսոյին, որ «Թուրքիայի հանդեպ մանդատի հարցը կուշանա ամերիկյան որոշման հետաձգման պատճառով», իսկ 400 հազար բրիտանական զորքին հարկավոր է տուն դառնալ: Ժ.Կլեմանսոն համամիտ էր, որ մանդատների լուծումը պետք է հետաձգել, «մինչև որ Ամերիկայի կառավարությունը կկարողանա մեզ տեղյակ պահել, ինչպիսին է նրա հայածքը այդ հարցի վերաբերյալ»: «Ամերիկյան, բրիտանական և իտալական պատվիրակությունների... ուժերը չեն պատում, որպեսզի նրանք զորք ուղարկեն հայերի պաշտպանության համար»12:
Նույն այդ օրերին՝ ամսի 12-ին ու 20-ին, Ջ.Օ.Ուորդրոպը հեռագրեց Թիֆլիսից Ա.Խատիսյանի հետ անցկացրած իր բանակցությունների մասին։ Ինքը տեղեկացնում էր, որ հայերը հիասթափված են մանդատը այլ «կառավարությանը փոխանցման հնարավորութունից»: Կոմիսարը գրեց, թե Ջ.Հարբորդը «հավանաբար առաջարկելու է մեկ համատեղ մանդատը ամբողջ Թուրքիայի և Անդրկովկասի հանդեպ: Ինքը պնդում է, որ սա կպահանջի զգալիորեն նվազ ռազմական ուժի օգտագործում»: Քանի որ ԱՄՆ-ը «չունի անհրաժեշտ նախապատրաստվածութույուն, Արևելյան ժողովուրդներին կառավարելու համար, նա առաջարկում է, որ մանդատի իրականացման ամբողջ աշխատակազմը լինեն բրիտանացիք: Դժվարանում եմ երևակայել, թե այդչափ մեծ խումբը կկարողանար համերաշխ աշխատել, մանավանդ որ նրա ներսում գոյություն կունենար տնտեսական շահերի մրցակցություն»13: Երկմտելով ԱՄՆ-ի հնարավոր մասնակցության առթիվ, անգլիացիք դուրս էին մղում Ֆրանսիային և Իտալիային երկրամասից: Օգոստոսի 31-ին Դ.Լլոյդ Ջորջը վախեցնում էր Թ.Տիտտոնիին, թե Անատոլիայում անհրաժեշտ են առնվազն 200 հազ. սվին: Սեպտեմբերի 15-ին վարչապետը հավաստեց դաշնակիցների 10-ի Խորհրդում, որ Տերությունները կկարողանան անդրադառնալ Թուրքիայի հարցին միայն ամերիկյան տեսակետը հրապարակումից հետո, ինչը կարող է տեղի ունենալ «նոյեմբերից ոչ շուտ»: Ֆ.Պոլկը խոստացավ պարզաբանել կացությունը մինջև ընթացիկ հոկտեմբերը: Նույն օրը Գերագույն խորհուրդը վճռեց փոխարինել Սիրիայում ու Կիլիկիայում առկա բրիտանական ուժերը ֆրանսիական զորքով։ Վերջինները գալիս էին «զուտ ժամանակավոր ռազմական գրավում» իրականացնելու, ինչը «չի վնասի վերջնական որոշմանը մանդատների և սահմանների վերաբերյալ»: Մեկ ամիս անց՝ հոկտեմբերի 15-ին, Է.Կրոուն փորձ կանի հստակեցնել դրության պատկերը, բայց ապարդյուն14:
Այդ ժամանակից ի վեր Լիգայի հիշատակումը դարձել էր ամերիկացիների խաղաղ գործընթացում մասնակցելուն կամ ոչ մասնակցելու համանիշ: Այդ ոճով էին անցնում 1919թ. հոկտեմբերի 20-ին, նոյեմբերի 7-ին, 10-ին ու 11-ին գումարված Գերագույն խորհուրդները: Մինչդեռ, Վաշինգտոնում հոկտեմբերի 2-ին միայն ծերակուտական Հ.Սմիթը իր ատյանի սեցանին դրեց Վ.Վիլսոնի հեղինակած լրացումները: Մինչև ամսի կեսը բանավեճ էր ընթանում և երբ բոլորը հոգնել են պայմանագրից ու Կանոնագրից, Լ.Շերմանը պարզ շարադրեց «անհաշտների» կարծիքը. քվեարկեք «կողմ», այնուհետև, «պայմանագրի և Լիգայի հետ առնչվող բոլոր լրացումների օգտին քվեարկությունից հետո, ես կքվեարկեմ նրանց բոլորի դեմ»: Պատկերը պարզ էր, ուստի 1919թ. նոյեմբերին Վ.Կարդաշյանը հաղորդեց Գ.Փաստրմաճյանին, որ եթե Վ.Վիլսոնը որևէ հարցում է անելու հայկական մանդատի մասին, Ծերակույտը կմերժի նրան ու հայերի գործը կմատնվի մոռացության: Այնինչ, եթե Վ.Վիլսոնը ճանաչի Երևանի կառավարությանը՝ Կոնգրեսը հավանություն կտա ռազմատեխնիկական ու դրամական օգնության: Որպես հեռանկար պահպանվելու է մանդատի և Լիգայում անդամության հավանականությունը: Սա եղելության ճիշտ կարգավորումն էր ու ռազմավարական առումով անվրեպ մի կողմնորոշում: ՀԱԱԿ-ն ձգտում էր վերացնել ՀՀ-ն ոչ ոքի չպատկանելիության կարգավիճակն ու վերադարձնել նրան որևէ կոնկրետ Մեծ Տերության շահերի ոլորտ: Թող այդ Տերության շահերը նվազ լինեին, բայց հնարավոր կլիներ ճշգրտել, թե ի՞նչ սպասվում ապագայում: Արտաքին հետաքրքրության բացակայության պայմաններում անկախության ամրապնդումը առավել բարենպաստ վճիռ էր15:
Վ.Կարդաշյանի գուշակության համաձայն, 1919թ. նոյեմբերի 19-ին Ծերակույտը չվավերացրեց Վերսալյան պայմանագիրը: Ժողովրդավարականները մեծ ուշացումով դիմեցին փոխզիջումների քաղաքականությանը: Նոյեմբերի 15-ին հնչեցված Գ.Խիթչկոքի առաջարկը տապալվեց 51 ձայնով 43-ի համեմատ, իսկ Թ.Պ.Գորի և Ք.Պիտմանի առաջարկները փուլ են եկել 52 ձայնով, 42-ի դիմաց: Բացառելով այն 9 ժողովրդավարականներին, որոնք գնացին նախագահի ցանկության հակառակ ու ձայն են տվել Վերսալյան պայմանագրի և Կանոնագրության ուղղումների կողմ, քվեարկությունը ընթանում էր զուտ կուսակցական սկզբունքով: Ի տարբերություն Ծերակույտի 46 ժողովրդավարականներին, նրա 49 հանրապետական անդամները հավատարմության խնդիր չեն ունեցել16:
Ձայները բավական էին «էական ուղղումներով հանդերձ պայմանագիրը վավերացնելու համար: Նրանք... բավական չեն առանց ուղղումների նրան վավերացնելու համար: Ինչու՞ պետք է փորձենք ևս մեզ խաբել այդ հարցում: Ինչու՞ են ձեր առաջնորդները շարունակ հայտարարում, ...որ սա մինչև վերջ պայքարն է, և այլն: ...Ձեր վերջնակետը գտնվում է այստեղ: Վավերացումը անհնարին է, և այն չի լինելու, եթե չընդունվեն էական վերապահումներ»: Այնինչ, նախագահը պահանջում էր համախոհներից քվեարկել լրացումների դեմ: Կարծես, անձնական հեղինակությունն ու անձնական նկատառումները նրան ավելի շատ էին հուզում, քան թե Լիգայի խնդիրը: Քվեարկությունից առաջ ընթերցած Վ.Վիլսոնի նամակում ասվում էր. բանաձևը «ապահովում է պայմանագրի ոչ թե վավերացում, այլ ավելի շուտ զրոյացում: Անկեղծորեն հույս եմ տածում, որ պայմանագրի բարեկամներն ու կողմնակիցները քվեարկելու են վավերացմանը վերաբերվող Հ.Լոջի բանաձևի դեմ»: Հրահանգը անզիջողական էր: Եվ Գ.Հիթչկոքի «կողմ» ու Վ.Բոռայի «ամբողջությամբ դեմ» ելույթներից հետո կատարվեց վերջին քայլը: Ծերակուտականների 2/3-ից ավելին այն կամ այս ձևով ձայն են տվել Վերսալի պայմանագրի օգտին, սակայն «այլ կամ այն» ձևը անընդունելի էր երկրի ղեկավարին, ուստի անհրաժեշտ տեղում, պահանջված ժամանակ 63 ձայն չի հայտնվել: 39 հոգի եղել են կողմ ու 55` դեմ: Այդ 55-ից միայն 13-ը՝ «անհաշտ» հանրապետականներ էին: Գ.Հիթչկոքը, Հ.Սմիթը, Օ.Անդերվուդը երիցս և անհաջող կերպով փորձում էին փրկել պայմանագիրը՝ նա վավերացված չէր հենց նախագահի կուսակցության ճիգերով: Ծերակույտի ծայրահեղ ուժերը հաջողությամբ հաղթեցին նրա կենտրոնը17: Կարևոր դեր խաղացին «անհաշտները»։ Նրանց առաջնորդներ էին Հ.Ք.Լոջը Մասսաչուսեթսից, Վ.Բոռան Այդահոյից ու Հ.Ջոնսոնը Կալիֆոռնիայից: Նրանցից նվազ էին իրենց թափով Ֆ.Բրանդեգին Կոնեկտիկուտից, Ջ.Ռիդը Միսսուրիից, Մ.Պոյնդեքստերը Վաշինգտոնից:
Իսկ մասնատված ժողովրդավարականների առաջնորդները միշտ բացակա էին վճռական պահին: Եվ ամենակարևորը. նրանք չեն ունեցել կշռելի փաստարկներ այն բանի վերաբերյալ, թե ինչու Ազգերի լիգան ու հայկական մանդատը` Կ.Պոլսի հետ միասին կամ առանց այդ քաղաքի, իսկապես շահավետ են նրանց երկրի համար: Մինչ 1919թ. գարունը մանդատը բոլորովին իրական տեսք ուներ: Սակայն տնտեսության ապառազմականացման բովում ԱՄՆ-ը խրվեց ներքին խնդիրներում: Այլևս հնարավոր չէր հաստատել նրա առաջնությունը Ազգերի լիգայի ատյաններում: Հայաստանի, անգամ ողջ Թուրքիայի մեջ ներդրումների շահավետությունը նույնպես համոզիչ չէր: Ըստ Դ.Հ.Միլլերի, Ծերակույտի ուղղումները այդքան էլ էական չէին, սակայն Վ.Վիլսոնը այլևս չէր ջանում ներքաշել իր երկիրը նոր կազմակերպության գործունեության մեջ: Ավելի շուտ՝ ինքը ժամանակ էր ձգում, մինչև որ Եվրոպայում վավերացնեն Վերսալի պայմանագիրն ու Լիգան դառնա անշրջելի իրականություն: Ամերիկացիների համար միջազգային այդ կազմակերպության մեջ առաջնորդի դեր ունենալուն գլխավոր խոչընդոտ էին հանդիսանում անգլիացիները: Քվեարկությունից հետո Ֆ.Պոլկին հրամայեցին հետ կանչել Հաշտության կոնֆերանսում գործող Միացյալ Նահանգների պատվիրակությունը, որն էլ դեկտեմբերին վերադարձել է տուն: Հետ կանչի և Թուրքիայի հետ պայմանագրից հրաժարվելու նախաձեռնողը Ռ.Լանսինգն էր՝ ԱՄՆ-ը պետք է կրճատեր հաշտարարի իր գործունեությունը: Իսկ ՀԱԱԿ-ն իրավացիորեն ու հիմնավորված, թեև ՀՀ կառավարության կարծիքին հակառակ, 1919թ. դեկտեմբերի 18-22-ին հռչակեց իր սեփական ռազմավարությունը: Ամսի 18-ին Վ.Վիլսոնին հասցեագրած հեռագրով որն ստորագրել են Ջ.Ջերարդը, Չ.Է.Հյուզը, Է.Ռուտը, ծովակալ Բ.Ֆայսկը, պահանջվում էր անհապաղ ճանաչել Հայաստանի Հանրապետությունը18:
Այնուհետև, դեկտեմբերի 24-ին, երբ ամերիկյան դեսպան Հ.Ուոլեյսը որերորդ անգամ չկարողացավ ավետել ու քաջալերել իր խաղակիցներին, Ժ.Կլեմանսոն Ժ.Կամբոնին հանձնեց Վեհաժողովի նախագահությունը ու թողեց Գերագույն խորհուրդը19:
Նույն այդ օրվա Անդրկովկասին վերաբերվող հայտագրում Ֆորին օֆիսը բոլորեց իր Դահլիճի համար պատրաստած մի շարք փաստաթղթեր: Հայտագիրը պարունակում էր հետ այսու անիրական դարձած բրիտանական կամ ԱՄՆ-ի մանդատը ողջ երկրամասի հանդեպ, որը պետք է իրականացվեր ԱԼ-ի ձևավորումից հետո։ Հանրապետությունների ճանաչումը կապում էին Անդրկովկասյան դաշնությունը կազմելու պահանջի հետ: Քիչ առաջ Ֆ.Բերթելոն Ջ.Քերզոնին ուղղեց մի առաջարկ, որպեսզի Նեղուցներ, չեզոք գոտու նոր կարգավիճակով, լինեին միջազգային հսկողության ներքո։ Ֆրանսիացին ուզում էր ազատել հայերին և արաբներին թուրքական լծից, հեռացնել վերջիներին Եվրոպայից, իսկ սուլթանին՝ Կ.Պոլսից: Ինքը հրադարվում էր Փոքր Ասիայում ազդեցության ոլորտներից ու մանդատներից, իսկ բուն Թուրքական պետությունը ենթարկում էր միջազգային դրամական հսկողությանը: Հայաստանը նկարագրված էր Վանա ծովից, Բիթլիսի ու Մշո հարթավայրերից մինչև Բորչալուն և Արցախը, թեև առանց Էրզրումի բերդից: Ֆորին օֆիսի ղեկավարը հանձնարարեց գերատեսչության աշխատակիցներ Ռ.Վանսիտարտին և Է.Ֆորբս Ադամին վերլուծել այդ առաջարկը: Նրանք մտցրեցին Էրզրումը Հայաստանի կազմի մեջ, իսկ Բաթումը հռչակեցին որպես միջազգային կարգավիճակ ունեցող նավահանգիստ-քաղաք, որտեղ հարկավոր է հաստատել Ազգերի լիգայի հսկողությանը և որտեղ ՀՀ-ն պետք է ստանա տարանցման ազատության իրավունք20: Սակայն 1920թ. հունվարի 6-ին Բրիտանիայի դահլիճը մերժեց այս լուծումը ու քվեարկեց Նեղուցներում միջազգային կայազոր պահպանելու, և «հայերի ու [կայսրության] այլ հպատակների պաշտպանունությունը ապահովելու» օգտին:
Հունվարի 8-ին Ջ.Քերզոնն ու Դ.Լլոյդ Ջորջը մեկնեցին Փարիզ: Նրանց շրջագայությունից մեկ օր առաջ Պետդեպարտամենտը պահանջեց, որպեսզի նրա խաղակիցները չկիրառեն փաստաթղթում «Դաշնակից ու Միացյալ Տերություններ» բառերը։ Սա Վեհաժողով արձակելու մի փորձ էր: Ի պատասխան, Եվրոպայի առաջնորդները կայացրին մի վճիռ` առանց Ամերիկայի մասնակցության, հունվարի 16-ին կազմակերպել Լիգայի Խորհրդի Ա. հանդիսավոր նիստը21: Ամսի 11-ին Ֆ.Բերթելոն ներկայացրեց մեկ նոր հուշագիր, որն անդրադառնում էր Օսմանյան կայսրության խնդրին: Վավերագրում Հայաստանը դիտվում էր Էրզրումով, Մուշով, Բիթլիսով ու Վանով: Առաջարկվում էր հավաքագրել 5-ից 20 հազար թվով Դաշնակիցների կամավոր զորքը, որը կարելի էր դնել Լիգայի հովանավորության տակ: Չկիսելով այդ միտքը, Ռ.Վանսիտարտի և Է.Ֆորբս Ադամի վավերագիրը ուժեղացնում էր Դաշնակիցների ուղիղ հսկողությունը: Այն վայրերում, ուր անգլիացիների շահերը կենսական բնույթ ունեին, Լիգան մոռացվում էր ու հսկողությունը փոխանցվում էր կոնկրետ երկրներին: Սա վերաբերում էր Նեղուցներին, Օսմանյան պարտքին, Թուրքիայում բարեփոխումներին, այնտեղ փոքրամասնությունների պաշտպանությանը, պատերազմական հանցագործների համար պատժի կիրառմանը: Բրիտանացի դիվանագետների պատրաստված հականախագիծը պարունակում էր կոտորածներից ազատված քրիստոնյաններին վնասների փոխհատուցում, իսկ մանդատը նախատեսված էր միայն Կիլիկիայում, որտեղ այն պետք է ստանձնեին Ֆրանսիայի իշխանությունները: Էրզրում քաղաքը՝ Սարքահանած ամրություններով, թողնում էին Թուրքիային: Դահլիճը վերանայեց այդ ծրագիրը, սակայն վերջնական տարբերակում էլ ավելի թուլացվեց Դաշնակիցների հսկողությունը22:
1919թ. վերջին Տերությունները անդրադարձան նաև միջազգային դատավարությանը: Այսպես, նոյեմբերի 11-ին նրանք վճռեցին ստեղծել մի հանձնաժողով՝ Հունաստանի, Լեհաստանի, Ռումինիայի, Սերբիայի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Դեկտեմբերի 11-13-ին Լոնդոնում կայացած երկկողմանի հանդիպման ժամանակ Ժ.Կլեմանսոն առաջարկեց, իսկ Դ.Լլոյդ Ջորջը համաձայնություն տվեց «հրաժարվել Ասիական Թուրքիայում մանդատների համակարգից, բացառություն անելով արաբական երկրամասերի համար»: Քննության են ենթարկել ԱՄՆ-ում ստեղծած իրադրությունը, հաստատեցին բրիտանական զորքի Կովկասից դուրս բերումը, ու համերաշխ եղան Բաթումում բանակային բրիգադայի «ժամանակավոր տեղավորման» հարցում: Բնավ հրաժարվեցին «Ռուսաստանում առանձին պետություններ հիմնադրելու» փորձերից, ինչպես և բոլշևիկների տապալումը ֆինանսավորելուց: Դ.Լլոյդ Ջորջը նվազագույնի էր հասցնում պատերազմական հանցագործների քանակը և առաջարկում հրաժարվել դատավարությունից: Ժ.Կլեմանսոն մերժում էր 1.580 անուն ունեցող ցուցակի կրճատում: «Դուք չեք կարող պատժել հասարակ այն կատարողներին, որոնք վերադաս պաշտոնյանների հրամանների համաձայն աքսորում էին կանանց և երեխաներին», - ասում էր Դ.Լլոյդ Ջորջը: Է.Բոնար Լոուն լրացրեց. «Հետզհետե հասարակությունը կորցնում է իր հետաքրքրությունը նման փաստերի նկատմամբ»: Ստորագրելով Վերսալի պայմանագիրն ու մշակելով Թուրքիայի համար մեղմ պայմանները, Մեծ Բրիտանիան այլևս չէր ցանկանում ի լուր ամենքի վերլուծել հակառակորդի ոճիրները:
Ուստի Ա.Բալֆուրի պնդումը, որ հանցանքները «երբեք չեն դադարի սարսափեցնել» մարդկությանը, արդեն զրկվել է վերադասի աջակցությունից: Դեկտեմբերի 20-ին, Փարիզում գտնվող Ա.Ֆրոմաժեն նորից փորձեց ժխտել «պատերազմական օրենքների խախտումները», պատճառաբանելով, թե հանցանքներից տուժած Լեհաստանը արհավիրքի պահին չի ունեցել «կազմակերպված ու ճանաչված» բանակ կամ պետություն: Այնինչ, Լեհաստանը պահանջում էր հանցավորներին ու խառնակազմ տրիբունալների կազմակերպում, որպեսզի դատավարություններ ընթանան նրա երկրի ատյաններում: Լեհական հուշագրում ասվում էր, որ «հանցանքը հանցանք է, անկախ դրանից, թե այն կատարվում էր պատերազմող երկրում, թե այն երկրներում, որոնք չէին գտնվում պատերազմական դրության մեջ, սակայն զոհ էին հանդիսանում իրականացվող... ոճիրների»: Դատավարության հարցերին անդրադարձան 1920թ. հունվարի 10-20-ին: Նրանց վերջնական փաստաթղթով հունվարի 15-ին վարչապետները ընդունեցին «բնակչության զանգվածային աքսորումների, երիտասարդ կանանց հանդեպ բռնություններով լի առևանգումների» փաստը։ Վավերագրում ասվում էր, որ նրանց «պոկում էին իրենց ընտանիքներից ու շպրտում միջոցների հանդեպ ծայր աստիճան անխտիր միջավայրը, ամբողջ երկրամասեր պարբերաբար ենթարկվում էին ավերմանը, ինչը արդարացված չէր ռազմական առումով»։ Հիշատակվում էին «անթիվ գործողություններ», որոնց՝ «պատերազմական օրենքներին հակառակ, իշխանությունները կատարեցին խաղաղ բնակչության դեմ»: Դատավարությանը ենթակա մեղավորների ցանկը կրճատվեց մինչ 854 անուն23:
Հայերի խնդիրը Փարիզից տեղափոխվեց Անգլիա, որտեղ 1920թ. փետրվարի 12-ից ապրիլի 10-ը կայացավ Լոնդոնի Ա. Կոնֆերանսը։ Այնուհետև նրան անդրադարձան ապրիլի 18-27-ին գումարված Սան Ռեմոյի կոնֆերանսում: Արդեն պարզ էր, որ ԱՄՆ-ը մասնակցություն չի բերի Արևելյան հարցին, ուստի խնդիրը լուծելու է Անգլիան՝ Ֆրանսիայի հետ միասին: Լոնդոնի Ա. կոնֆերանսը սկսվել է Դ.Լլոյդ Ջորջի ճառասությամբ։ Ինքը առաջարկեց «չսպասել մանդատային հարցի վերաբերյալ ամերիկյան որոշմանը»: Ամսի 16-ին Ջ.Քերզոնը առաջարկեց Տրապիզոնը հատկացնել Հայաստանին, իսկ Բաթումը դարձնել Անդրկովկասի կարիքներին ծառայող ու Լիգայի խնամակալության տակ ապրող ազատ նավակայան: Բաթումում բնակավորվելու էին բրիտանական, ֆրանսիական և իտալական զորքեր: Ռազմական մատակարարումների դիմաց Հայաստանի վարձատրության հնարավոր ձևեր քննարկելու ժամանակ, Ֆ.Բերթելոն Լիգային էր փոխանցում ամբողջ պատասխանատվությունը: Թող կազմակերպությունը օգնություն հայցի և ԱՄՆ-ը «իսկույն կարձագանքի կոչին»24:
Անգլիան համաձայնվեց, ու մարտի 12-ին Դաշնակիցների Գերագույն խորհուրդը խնդրեց Ազգերի լիգային՝ խնամակալել ու պաշտպանել ՀՀ-ը: Անկախության դրույթից բացի, վերհանվեց հայերի Ազգային օջախի գաղափարը: Գիտակցելով, որ պետությունը անվտանգության ու նյութական միջոցների կարիք ունի, քննարկեցին բանակի հարցը: Հայաստանի Հանրապետությունը ուներ 25 հազ. Զինվոր։ Դաշնակիցների գնահատմամբ, պետք էր առնվազն 40 հազար: Գերագույն խորհուրդը նշեց, որ անհրաժեշտ է անհապաղ օգնել Հայաստանին ռազմական շինարարությանը, թեև իրականում ամենը հանգեցրին մեկ կոչի հրապարակման ու տվյալ խնդրի Լիգային փոխանցմանը: Մարտի 13-ին Ջ.Քերզոնը հեռագրեց Է.Դերբիին, որ Լոնդոնում գործող ՀՀ-ի ներկայացուցիչները հատկապես Լիգայից են հայցում օգնություն, քաղաքացիական ու ռազմական խորհրդականներին ու կամավորներին, «եթե մենք չենք ուզում ուղարկել կանոնավոր զորամասերը»:
Հայերի համար հորինվող ազգային օջախը կարող էր դառնալ անկախ, ստանալ մանդատավարին կամ հսկվել հատուկ միջազգային հանձնաժողովի կողմից: Երկրորդ տարբերակին համաձայն, Էրզրումի, Վանի և Բիթլիսի նահանգները, Արդահանի և Կարսի մարզերի շրջաններով միասին վերցրած, կազմում էին կիսանկախ կամ ինքնավար Երկրամաս: Վերջին տարբերակը առաջարկում էր թողնել Թուրքահայաստանը ու ստեղծել ազգային օջախը Կիլիկիայում, Ֆրանսիայի խնամակալության ներքո: Սան Ռեմոյից ու Սևրից առաջ Դաշնակիցները նշեցին, որ այդ լուծումը գործի կդրվի, եթե Թուրքիան չի գնա զիջումների Էրզրումից դեպի արևմուտք սփռված շրջաններում և կսկսի ծգտել «Ադրբեջանի հետ ուղղակի սահմանակցմանը»: Չորս օր հետո միջազգային կազմակերպության Դիվանը պահանջեց համաձայնեցնել ապագա ծախսերն ու ՀՀ-ի պաշտպանության հարցերը ԱԼ-ի Ժողովի հետ, ինչը հետաձգում էր ամբողջ լուծումը մինչև նոյեմբերը: Դիվանը հիշեցրեց, որ Լիգան զորքեր չունի, և պնդում էր «առավել մանրամասն տեղեկության» անհրաժեշտությունը:
Իր հերթին, Լիգայի գլխավոր քարտուղար Է.Դրամոնդը` Ֆորին օֆիսին մարտի 13-ի հղած նամակում, քիչ հավանական էր համարում կազմակերպության համաձայնությունը Հայաստանն խնամակայելու վերաբերյալ։ Ինքը պատրաստ էր դրա փոխարեն դրամ հանգանակել: Որպես խնամակալ, Է.Դրամոնդը տալիս էր Կանադայի կամ Նորվեգիայի անունը: Ֆորին օֆիսի պաշտոնյա Դ.Օսբոռնը լրացրեց ցուցակը Հոլանդիայով: Լոնդոնում հարցը սկսեցին փոխադրել Դաշնակիցների Գերագույն խորհրդից Լիգայի Խորհուրդը: Ջ.Քերզոնն ու Ֆ.Բերթելոն իրազեկ էին Լիգայի փող չունենալու մասին, իսկ ԱՄՆ-ը չի համաձայնվի ստանձնել Հայաստանը առանց լրացուցիչ պատառների: Ամերիկայում տեղյակ էին, որ Լիգայի Խորհուրդը նրան է դիմելու` միջոցներ հայթայթելու համար: Ու հենց այն կառավարություններն, որոնք գործին էին ներքաշել Լիգային, հրաժարվել են կազմակերպության Խորհրդում ինչպես խնամակալությունից, այնպես էլ միջոցներ հատկացումից` երկուսն էլ մերժեցին մարտի 30-ի Լիգայի դիմումը: Նույն այդ օրը Մ.Հենկին ԱԼ-ին տրամադրեց որոնելի տեղեկություններ: Հայերի մասին որոշեցին զրույցել Հռոմում, Լիգայի մոտակա Խորհրդում: ԳԽ-ի այդ որոշումը գաղտնիք չէր ինչպես լոնդոնյան Հայկական ազգային պատվիրակության, այնպես էլ Ա.Ահարոնյանի և Պողոս Նուբարի համար25:
Իսկ ԱՄՆ-ում 1920թ. մարտի 19-ին վերջ է տրվել Ազգերի լիգայի անունով դրամային։ Այդ օրը Հ.Չ.Քինգի-Չ.Ռ.Քրեյնի հանձնաժողովը առաջարկեց ստանձնել մանդատը Օսմանյան կայսրության հանդեպ, որն պետք է ընդգրեր Հայաստանն ու Պաղեստինը: Ծերակույտը քվեարկեց ուղղումներով հանդերձ Լիգայի օգտին, կողմ ՝ 49 ձայնով ու դեմ՝ 35-ով: Եվս 7 ձայն ապահովում էին անհրաժեշտ 2/3-ը, սակայն նրանք ևս մեկ անգամ հեռացվեցին նախագահի պնդումով: 35 առարկողներից լոկ 12-ը հանրապետականներն էին: Քվյարկի ժողովրդավարականները նրանց հայեցողությամբ, և «ԱՄՆ-ը կունենար Ազգերի լիգա»26: Մերժելով մանդատը, Ծերակույտը մերժեց և Վերսալի պայմանագիրը: 1921թ. օգոստոսի 25-ին Գերմանիայի հետ ստորագրած սեպարատ հաշտությունը քիչ էր տարբերվում Վերսալյան փաստաթղթից, սակայն չեր ընդգրկում միջազգային կազմակերպության հանդեպ որևէ պարտականություն:
Ապրիլի 6-ին Ֆորին օֆիսն, Է.Դրամոնդին, Է.Վենիզելոսին ու Ֆ.Բերթելոյին ուղարկեցին նախնական մի նախագիծը՝ հաջորդ 10 տարվա «Ապագա Հայկական պետության եկամուտների ու ծախսերի» գնահատումով: Քիչ առաջ՝ մարտի 20-ին, Երևանում պատրաստեցին «Օգնության վերաբերյալ նախագծի» երկրորդ տարբերակը: Նրանով հայցում էին ՀՀ-ի անկախությամբ հանդերձ Լիգայի մանդատը, 20 տարվա ժամկետով: Կազմակերպության ներկայացուցիչներին հանձնում էին բոլոր օրինագծեր ու հռչակագրեր նախապատրաստելու իրավասությունը։ Նրանք կարող էին առաջարկել ցանկացած վարչական միջոցառումներ: Հայաստանի նախարարները պարտավորվում էին 2 ամիսների ընթացքում ներկայացնել Լիգայի կոցմից մշակված վավերագրերը Մինիստրների խորհուրդ, Խորհրդարանում անցկացնելու համար: Այնուամենայնիվ, ընդունված օրենքները Կոմիսարը այլևս չեր ստորագրում27:
1920թ. ապրիլի 9-11-ին Լ.Բուրժուայի գլխավորած Լիգայի Խորհուրդը լսումներ անցկացրեց, քննարկելով դաշնակիցների Խորհրդի առաջարկը: Բրիտանացի Հ.Ֆիշերը զեկուցեց Հայաստանի ապագա կարգավիճակի հարցը: Հիշատակելով քաղաքակիրթ աշխարհի սատարում, ցեղասպանության աղետն ու մեկ մանդատավորի պահանջը, ինքը այսպես ավարտեց իր ճառը. «Խորհուրդը չի գտնում, որ Հայաստանի ռազմական իրադրությունը կամ այդ երկրում խաղաղություն երաշխավորելու համար անհրաժեշտ միջոցառումների ուսումնասիրությունը դասվում է իր իրավասությունների ոլորտին»: Դրամական հարցը հարկավոր է բերել Լիգայի Ժողով: Իսկ այժմ կազմակերպության Խորհուրդը պատրաստ է համագործակցել Գերագույն խորհրդի հետ, որպեսզի հնարավոր լինի «պարզել՝ ինչ դրամական միջոցներ կարելի է հայթայթել ժամանակավոր առումով»: Ու վերջ:
Գ.դ’Էստրուան անդրադարձավ Թուրքիայում փոքրամասնությունների պաշտպանությանը, հիշեցնելով, որ 2 մլն. ոչ մահմեդական հոգիներին սպառնում է «այն նոխկալի արարքների կրկնողությունը, որոնց համար այդքան հաճախ թատերաբեմն էր դառնում առաջվա օսմանյան տարածքը»: Նա զգուշացնում էր նոր պատերազմներից ու գտնում, որ գուցե նրանցում «էին թաքնվում այդ կոտորածների ակունքները»: Այնուամենայնիվ, անհնարին է հանձն առնել Հայաստանի համար պատասխանատվությունը, մինչև որ չեն սահմանվի Թուրքիայի հետ պայմանագրի կետերը: Ի տարբերություն նրան, Է.Վենիզելոսը առաջարկեց անմիջապես ստանձնել խնամքը ու դիմել Մեծ Տերություններին, որպեսզի նրանք մի տարով հատկացնեն, յուրաքանչյուրը՝ մեկական բանակային բրիգադ: Է.Վենիզելոսը չէր բացառում ԱՄՆ-ի մասնակցությունը, և ասեց, որ Հունաստանը «պատրաստ կլինի տրամադրել համակազմ, որն իր թվով հավասար կլինի այլ Մեծ Տերությունների ուղարկվող զորքի կեսին»: Ինչ վերաբերվում է փողին, ապա Ա.Ահարոնյանի և Պողոս Նուբարի նախագիծը պարունակում էր 10 մլն.ֆ.ստ. պակասորդ: Այնուհետև սպասվում էր վճարման դրական հաշվեկշիռ: Հույնը ընդունեց ներկայացված հաշվարկները ու համարեց, որ պակասորդը չի գերազանցի 20 մլն.ֆ.ստ.: Եթե գումարը բաժանվի Գլխավոր Տերությունների միջև, նա չափից մեծ չի լինելու: Եվ հարցը ավելի լավ է վճռել անհապաղ, չհետաձգելով այն մինչ աշունը:
Ապրիլի 11-ին Ազգերի Լիգայի Խորհուրդը, ի դեմս Ռ.Սեսիլի, տեղեկացրեց Դաշնակիցներին, որ Լիգան հրաժարվում է մասնակցության իր մասը ունենալուց՝ ըստ Կանոնագրի նա չպետք է զբաղվի մանդատավորի աշխատանքով ու պարտավոր է հանձնել մանդատը որևէ պետության, այնսինքն՝ ԱՄՆ-ին: Է.Վենիզելոսը անմիջապես տեղյակ պահեց հայերին Խորհրդի որոշումների մասին, իսկ ինքը՝ Խորհրդի, դժվարանում էր պարզաբանել. ընդունելու՞ է արդյոք Լիգայի որևէ անդամ «նման մանդատի պատասխանատվությունը»: Խորհրդը ցանկանում էր իմանալ. հատկացնելու՞ են արդյոք Տերությունները ՀՀ-ն պաշտպանելու համար հարկավոր զորքերը: Մանդատի պարտականությունը ստանձնելու առաջ պետք էր իմանալ. ինչպե՞ս է նախատեսվում Հայաստանի և նրա խնամակալի հաղորդակցությունը Թուրքիայի հետ պայմանագրում: Չէր բացառվում, որ երկրներից ոչ մեկն էլ չի ցանկանա ստանձնել մանդատը: «Այդ դեպքում Լիգայի Խորհուրդը չի դադարի հետաքրքրվել Հայաստանով»: Զարմանալի չէ, որ ապրիլի 19-ին ուղարկած հուշագիրը ստացել էր մակագրություն. «Ապարդյուն»: Եվ այդ ճիշտ եզրակացությունը Հայաստանի դիվանագետներին ու ղեկավարներին չի մղել վարմունքի համապատասխան փոփոխումներին28:
Սան Ռեմոյում Դ.Լլոյդ Ջորջն ու Ռ.Պուանկարեն ընդունեցին կատարված փաստի մարտարվեստը: Ապրիլի 20-ին Ջ.Քերզոնը նշեց, որ Տերությունները ի վիճակի չեն «անհապաղ» երաշխավորել Հայաստանի սահմանները, թեև պայմանագրում լինելու է ՀՀ-ի արևմտյան բաժնեհատի ձևակերպումը: Գերագույն Խորհուրդը կարող է հայթայթել ՀՀ-ի համար ռազմամթերք ու սպաներ: Սան Ռեմոյի սահմանների մասին որոշումը, ըստ որի նրանց հաստատելու գործում բացառվում էր Դաշնակիցների օժանդակությանը, նշանակում էր հայ-թուրքական պատերազմ: Հայ ղեկավարությանը մնում էր մեկ այլընտրանք՝ հավաքել բոլոր ուժերն ու պայմանավորվածության հասնել Խորհրդային Ռուսաստանի կամ քեմալական Թուրքիայի հետ: Անհնարին էր հուսալ, որ Թուրքիան անգործ կմնա. փոխճանաչված սահմանների բացակայության պայմաններում Հայաստանը չափից թույլ էր, խաղաղ գոյակցության համար: Սան Ռեմոյում վճռվեց քաջալերել Ազգելի լիգայի ճիգերը դրամահավաքի գործում, իսկ Դ.Լլոյդ Ջորջը առաջարկեց մեկ-երկու տարով տեղավորել ՀՀ-ն ԱԼ-ի հովանու ներքո, մինչև որ ԱՄՆ-ում փոփոխվի ներքին իրադրությունը: Հետո, ըստ նրա ասածի, ՀՀ-ն ինքն էր ընտրելու խնամակալի, իսկ Դաշնակիցները կպարզաբանեն, «արդյոք Հայաստանը ունա՞կ է գոյատևել որպես պետություն ու պաշտպանել իր սահմանները առանց որևէ կողմնակի օգնության»: Առաջարկը ամբողջ բեռը փոխադրում էր Լիգայի վրա, ընդ որում, նրա մերժումից հետո: Այնուամենայնիվ, միջազգային նոր ատյանին դիմելու առաջարկն ընդունվեց: Ինչպես խոստովանեց Ջ.Քերզոնը, Գերագույն խորհուրդը միշտ փոխանցում էր իր դժվարությունները Ազգերի լիգային29:
Ապրիլի 23-ին ու 24-ին Սան Ռեմոյում ունկընդրում են Հայաստանի պատգամավորներին ու պատասխան հղում ԱՄՆ-ի մարտի 26-ի թվակիր հայտագրին: Վաշինգտոնին պատմում էին, որ Դաշնակիցները հարցրել են Լիգայի Խորհուրդը. «ինչպիսի՞ օգնություն կարող է առաջարկել Լիգան, նախագծվող Հայկական պետության անկախությունն ու անվտանգությունը ապահովելու համար»: Կազմակերպությանը չեն առաջարկել ստանձնել մանդատը, որովհետև նա «չուներ բանակ կամ անհրաժեշտ դրամական միջոցներ, նման պարտավորություններ իրականացնելու համար»: Վերապատմելով Լիգայի և Դաշնակիցների Խորհուրդների միջև ծավալած վեճը, ԳԽ-ը ԱՄՆ-ն էր անվանում հայերի բացառիկ խնամակալը: Լիգայի Խորհուրդը վճռեց հանձնարարել իր իսկ Ժողովին երաշխավորել փոխառությունը Հայաստանի համար, որն էլ պետք է տրամադրեն կազմակերպության բոլոր անդամները: Այսպիսով, լավագույն դեպքում Լիգան կարող էր նպաստել միային փողով30:
Լիգայի Խորհուրդն էլ ապրիլի 26-ին Վ.Վիլսոնին ուղարկեց մի նամակ, խնդրելով նախագահին գծել հայ-թուրքական սահմանը: Այժմ մանդատը չէր ընդգրկում Կիլիկիան՝ խոսքը գնում էր Հայաստանի Հանրապետության, և Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի, Տրապիզոնի վիլայեթների մասին: Հասկանալով հարցապնդման անիրականությունը, ատյանը խնդրեց մեղմացնել անխուսափելի մերժումը մի քանի միլիոն դոլլարի հասնող ամերիկյան փոխառությամբ: Սակայն Պետդեպարտամենտի նոր քարտուղար Բ.Կոլբին հաղորդեց Եվրոպա հետագա աշխատանքի «անցանկալիության» մասին: Հայտագիրը պարունակում էր Ամերիկային ցանկալի որոշման մանրամասնությունները, որոնք ներառնում էին Հայստանը և ամերիկյան կորպորացիաների համար «բաց դռների» հնարավորություն: Մեղմացնելով հարվածը, 1920թ. ապրիլի 23-ին ԱՄՆ-ը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը փաստացի կերպով31:
1920թ. մայիսի 15-ին անգլիացիների և ԱԼ-ի միջև իրար պաս տալը ավարտվեց դրանով, որ Լիգայի Խորհուրդը «խորին բավարարությամբ» հիշատակեց ԱՄՆ-ին հասցեագրած Տերությունների կոչը ու խոստացավ սերտորեն համագործակցել Դաշնակիցների հետ: Լիգայի Խորհուրդը կիսում էր նրանց կարծիքը ԱՄՆ-ի` լավագույն մանդատավոր լինելու վերաբերյալ։ Ամսի 24-ին Վ.Վիլսոնը ուղիղ հարցապնդում է անում Կոնգրեսի երկու պալատին հայկական մանդատի վերաբերյալ, թեպետ նման լուծումը անիրականանալի էր: Նախագահը իր ուղերձում չնշեց խնամատարի պարտականությունները կամ մանդատի տարածքը, ժամկետը, պայմանները, ծախսերը, թեպետ դրանից սպասվող օգուտը: Չէր ասվում հնարավոր ներդրումների, շուկայի կամ ռազմա-ստրատեգիական նկատառումների մասին: Այնինչ, 1920թ. մայիսի դրությամբ մերժումը «կանխորոշված էր ու անկասկած»: Ծերակույտի Կոմիտեն անհապաղ՝ մայիսի 27-ին, 11 ձայնով 4-ի դիմաց պատասխանեց իր մերժումով։ Մայիսի 29-ին Ծերակույտում սկսել են քննարկել ու հունիսի 1-ին այնտեղ ընդունեցին վերջնական մի որոշում՝ 52՝ դեմ, 23` կողմ ձայնով, 21 հոգի ձեռնպահ: Ծերակուտականները չեն ցանկացել «հետին մուտքից» ընդունվել Ազգերի լիգայի կազմը: «Սա ամենի վերջն է» - նշեց Դ. Օսբոռնը Ֆորին օֆիսում 32:
Այլևս անիմաստ էր դիմել Լիգային ու ԱՄՆ-ին, ուրեմն ՀՀ-ի ղեկավարները պարտավոր էին հանգել անհրաժեշտ եզրակացությանը: Գալիք Սևրի պայմանագիրը կարող էր ուժեղ գրավական դառնալ հետագա ռուս և թուրք բանակցություններում, բայց միանգամայն պարզ էր. Արևմուտքը ի վիճակի է ճանաչել նոր Հայաստանը, բայց ոչ մի պարագայում չի օգնի նրա կայացմանը ռազմական եղանակով: Քաղաքական գլխավոր պրոբլեմը այն էր, որ Հայաստանը չներքաշվեց որևէ ուժեղ Տերության շահերի ոլորտ: Սա էին վկայում Լիգայի մասին բոլոր խոսակցությունները, ուստի շարունակվող արևմտյան կողմնորոշումը լավ արդյունք չէր կարող բերել: 1920թ. հունիսի 1-ից օգոստոսի 10-ը հատվածում սպառվել էր ՀՀ-ի ունեցած ժամանակի վերջին պաշարը: Սրան հետևեց 4 ամսվա հոգեվարք, երբ Լիգան իրականանում էր, բայց հայոց պետականության համար սա այլևս անկարևոր էր: Ծայր աստիճան աղետալի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Հայաստանի Հանրապետության առաջնորդները մինչև վերջ սպասում էին Արևմուտքի օժանդակությունը, թեև դեռ հուլիսին Ժնևան արձագանքեց լոկ Ա.Է.Նավիլի Հայասերների միջազգային լիգայի ստեղծմամբ: Աշնանը՝ հոկտեմբերի 18-ին, Անգլիայի կառավարությունը քննարկեց Գանձատան կանցլերի խրատը՝ չհանդիսանալ Ազգերի լիգայի դրամական երաշխավոր, եթե խոսքը Հայաստանին նպաստ տրամադրելու մասին է: Նիստը վճռեց, որ Հայաստանի Հանրապետությունը չպետք է ընդունվի Լիգայի կազմում, այլապես կարող է հարուցվել զավթիչներից նրան պաշտպանելու հարցը: Այնուհետև, հոկտեմբերի 21-ից նոյեմբերի 2-ը օրերում Ֆորին օֆիսը մերժում է Հայաստանի և Վրաստանի իրավապես ճանաչումն, ու Լիգային նրանց անդամության հնարավորությունը: ԱԳՆ-ը հրաժարվեց Երևանի և Անկարայի համար միջնորդի դերից, թեև պահանջում էր չվերցնել հայերից փոխառություններ ու Մոսկվայի հետ պայմանագիր չստորագրել: Թեև իրենք՝ անգլիացիները, կապեր էին հաստատում Խորհրդային Ռուսաստանի հետ 1920թ. ապրիլից սկսած, ինչին գումարվեց մայիսի 7-ի վրաց-խորհրդային հաշտությունը33:
Նոյեմբերի 15-22-ին հանդիսավոր պայմաններում բացվեց Ազգերի Լիգայի Ժողովը, որը ընդամենը 3 հանձնակատար նշանակեց՝ թուրք հարեմներում 100 նազար հայ կանանց ու երեխանների ճակատագիրը պարզելու նպատակով: Նոյեմբերի 22-ին ընդունված Ժողովի բանաձևում հայտնում էին. «Հանձնարարել 6 անձից կազմած հանձնաժողովին քննարկել միջոցառումներ, եթե այդպիսիները կան, թշնամական գործողություններին վերջ տալու ուղղությամբ... ու հաղորդել ներկա Ժողովին նրանց մասին»: Իր կողմից, Դաշնակիցների Գերագույն խորհուրդը տեղեկացնում էր Ֆորին օֆիսը, որ պետք է վերջ դնել ՀՀ-ին ռազմական մատակարարումներին, թեև սա չէր տարածվում «խրատների ու հայերի հանդեպ ընդհանուր ղեկավարման» վրա: Բուն Ժողովում Ա.Բալֆուրը ասած, թե Հայաստանին անհրաժեշտ է ունենալ կոնկրետ խնամակալին: Սակայն, «դուք չեք կարողանա գտնել մանդատավորին, եթե մյուս պետությունները պատրաստ չեն երաշխավորել փողը, զինվորներին ու ռազմական հանդերձանքը»34: Նոյեմբերի 22-ին Ազգերի լիգայի Խորհրդի նախագահ Պ.Հիմանսը ուղարկեց կազմակերպության անդամ բոլոր կառավարություններին մի բանաձև, որում նշվում էր, որ Խորհուրդը պետք է «կառավարությունների հետ փոխըմբռնման հասնի. ո՞ր մեկ Տերությանը նա կարող է հանձնարարել անհրաժեշտ միջոցների իրականացումը, որպեսզի վերջ տրվի Հայաստանի ու քեմալականների միջև առկա ռազմական գործողություններին»: Բրիտանիային լրացուցիչ հարց տրվեց. արդյոք նա ի վիճակի՞ է մենակ, կամ այլ ազգերի հետ միասին Ազգերի լիգայի անունից փորձ անել կանգնեցնել ՀՀ-ի սահմանների վրա ծավալվող կռիվները:
1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Ջ.Քերզոնը տեղեկացրեց Ժնևում գտնվող Ա.Բալֆուրին՝ Պ.Հիմանսին ուղղված բրիտանական վարչապետի պատասխանի մասին: Իր մերժումով հանդերձ, վարչապետը առաջարկեց միջազգային ատյանին դիմել ԱՄՆ-ի նախագահին, քանի որ վերջինը «մտադրություն է արտահայտել նշանակել մի անձնական ներկայացուցիչ»՝ պատերազմող կողմերի համար միջնորդի դերը ստանձնելու նպատակով: Դ.Լլոյդ Ջորջը հույս հայտնեց, որ հայերը կարող էին «կանխագործել այդ արարքը, հաշտություն կնքելով նրանց հարևաններից մեկի, կամ երկուսի հետ էլ միասին»: Անգլիան խոստացավ բարոյա-դիվանագիտական աջակցություն ցույց տալ Վ.Վիլսոնին: Նույն օրը Հայաստանի Լիգայի կազմում ընդունելու հարցը մերժել է ֆրանսա-իտալա-բրիտանական խորհրդակցությունը, իսկ Սեծ Բրիտանիայի դահլիճի նիստում որոշվեց, որ ստեղծած «պայմաններում Հայաստանը հավանաբար ինքը կմշակի նրա հաշտության պայմանները, կամ թե ստանալու է այն պայմանները, որոնք նրան պարտադրելու են»: Դեկտեմբերի 17-ին Դ.Լլոյդ Ջորջը հաղորդեց Պ.Հիմանսին դեկտեմբերի 2-ին Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը ստորագրելու մասին, ինչպես և այն, որ Հայաստանը արդեն հսկվում է Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից, Դաշնակցության առաջադեմ թևի համագործակցությամբ35: Այդպիսին էր 1919-1920թթ. Ազգերի լիգայում հայկական դիպվածների վերջը:
Մեջբերումներ
1) Հայաստանի Ազգային արխիվ (այնուհետև՝ ՀԱԱ) ֆ.430, ց.1, գ.1218, թ.5-6:
2) Bailey Th.A. Woodrow Wilson and the great betrayal. NY, Macmillan, 1945, p.82-83; Congressional Record, vol.58, 66th Congress, 1st session. Senate document 106 Hearing before the committee on foreign relations, United States Senate, on the Treaty of peace with Germany. Wash., 1919, p.139-253, 379-429, 499-556; vol.58, p. 3782:
3) Ibid., vol.58, p.4013, 4035, 4262, 4726, 4903, 5015, 5026-5030, 5078-5079; Kennedy S.M. The Monroe doctrine clause of the League of Nations Covenant. Lubbock. Texas, Texas Tech, 1979, p.36-39:
4) Documents on British foreign policy 1919-1939. Ed.by E.L.Woodward, R.Butler. 1st series. Lnd., HMSO, 1948. (այնուհետև՝ British Documents) vol.2, p.766-772:
5) Great Britain Foreign Office archives. Public record Office (հետայսու՝ FO) class 371 political/vol.3657, doc.106510, 115267/file 512/index 58; FO 371/4239, 167432/151671/44; 117065/117065/44:
6) FO 371/3659, 120555/512/58; FO 371/4160, 120189/521/44; FO 371/4192, 130271/3050/44A; FO 371/4238, 117185, 117652/117065/44:
7) FO 371/3865, 118250/150/34; FO 371/3668, 122311/11067/58:
8) Sterling memorial library, Yale University. The papers of Frank L.Polk 78/14; Grabil J.L. Protestant diplomacy and the Near East: missionary influence on American policy, 1810- 1927. Minneapolis, 1971, p.221-222; Hovannisian R. The Republic of Armenia. Berkeley and Los Angeles, 1982, vol.II, p.369, 371:
9) Congressional Record, vol.58, p.6422; Miller D.H. My diary at the Conference of Paris: with documents. NY, 22 vols., 1924-1926, vol.9, p.386, 455-458:
10) Congressional Record, vol.58, p.5114:
11) Ibid., p.5213-5225, 5356, 5496, 5700-5723, 6137, 7051-7052, 7425-7426; Senate document 106, p.1273-1277; Fleming D.F. The United States and the League of Nations 1918-1920. NY, G.P.Putnam’s Sons, 1932, p.493.; Lansing R. The peace negotiations: a personal narrative. Boston & NY, Houghton Mifflin, 1921, p.268-277:
12) FO 371/4182-4184, 130943/211/44A; N 18/Q/252; 144535/2117/44A:
13) FO 371/3659-3663, 129090/512/58; FO 144528, 144910/1015/58:
14) FO 371/3668, 11067/120100, min.by A.C.Kerr, 16.08.1919; Lloyd George papers, F27/3/36, Henderson to Lloyd George, 12.08.1919. Labour party LSI.3/291/302/298/289; FO 371/4182-4184, 130943, 144535/2117/44A; British Documents, vol.1, p.688-691, 964; vol.3, p.406; vol.12, p.55-57, 379-380, 384-385:
15) Congressional Record, vol.58, p.6271, 7000; Hovannisian R. Op.cit., vol.II, p.394-395:
16) Congressional Record, vol.58, p.7270-7271, 8433-8437, 8551-8553, 8651:
17) Ibid., p.5155, 8768-8786, 8802-8803; Congressional Record, vol.58, pts. 7-9 passim.; 66th Congress, 1st session, Senate document N 85, Treaty of peace with Germany showing the amendments reported by the committee on foreign relations. Wash., 1919; Stone R. The Irreconcilables: the fight against the League of Nations. NY, 1973, p.120:
18) Papers relating to the foreign relations of the United States.1919. The Paris peace conference. Wash., US GPO, 1942, (հետայսու՝ Papers Relating), vol.I, p.21-23; “New York Times.“ 22.2.1919, p.6; Ллойд Джордж Д. Правда о мирных переговорах. В 2-х т., Иностранная литература, 1957, т.2, с.506:
19) British Documents, vol.2, p.33-34, 221, 273, 593, 759-760; House E. The intimate papers of Colonel House. Ed.by C.Seymour. Lnd., 1926-1928, vol.IV, p.506-508; Papers relating to the foreign relations of the United States 1920, vol.I. Wash., 1935, p.6-7:
20) FO 371/4239, 167432/151671/44; FO 165784/11/57:
21) British Documents, vol.2, p.695-696, 718-719:
22) FO 371/4239; FO 70654, 172029/15167/44; FO 115267/512/58; FO 608/272 file 25 N 106; British Documents, vol.2, p.795:
23) British Documents, vol.1, p.698-699; vol.2, p.279, 576-580, 727-798, 875-892, 911-928:
24) Ллойд Джордж Д. Ук.соч., т.2, с.398.
25) FO 371/4953-4954, E 1212, E 1457, E 1704/134/58; E 2558/56/44; Marashlian L. The Armenian Question from Sèvres to Lausanne. Economics and morality in American and British policies 1920-1920. PhD dissertation. Los Angeles, UCLA, 1992, p.41-49; Helmreich P. From Paris to Sèvres: the partition of the Ottoman empire at the Peace conference of 1919-1920. Columbus, Ohio; Ohio State university, 1974, p.310:
26) Dexter B. The years of opportunity. The League of Nations, 1920-1926. NY, The Viking, 1967, p.65, 127; Stone R. Op.cit., p.147-170:
27) ՀԱԱ ֆ.430, ց.1, գ.1220, թ.1-12; գ.1221, թ.1-6; գ.1222, թ.1; գ.1223, թ.1:
28) Նույն տեղում, գ.1220, թ.14-17; գ.1223, թ.1-13; գ.1224, թ.1-14; Mandat de l’Arménie, Conseil de la Societe des Nations. “Le Temps.” P., 13.04.1920; “L’Europe Nouvelle.” P., 8.05.1920:
29) Shotwell J.T., Salvin M. Lessons on security and disarmament. From the history of the League of Nations. NY, King’s Crown, 1949, p.57-58; British Documents, vol.8, p.46-50:
30) Ллойд Джордж Д. Ук.соч., т.2, с.439-447.
31) Nassibian A. Britain and the Armenian Question 1915-1923. Lnd., Croom Helm, 1984, p.177:
32) Congressional Record, vol.59, p.7533-7534, p.7875-7890, 7914-7920, 7960-7971, 8051-8073; FO 371/5109, E 5715/56/44; E 5794/54/44; “New York Times” 28.05.1920, p.1; 29.05, p.17; Bryson Th.A. Woodrow Wilson, the Senate public opinion and the Armenian mandate, 1919. PhD dissertation. University of Georgia, 1965, p.146-221, 164-165; Gidney J.B. A mandate for Armenia. Kent, Ohio, 1967, p.222-239; Masis A. The Question of the American mandate over Armenia. Nicosia, Proodos, 1980, p.149-172:
33) FO 371/4942, E 13074/1/58; FO 371/4961, E 13439/134/58; Nassibian A. Op.cit., p.116, 215:
34) Հայաստանը միջազգային դիվանագիտական և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում: Երևան, 1972, էջ 733; British Documents, vol. 8, p.856:
35) FO 371/4965-4966, E 15173, E 15174, E 15450/134/58; CAB 23/23, Cab.70 (20) min.4, app.III, conclusions of conf. of ministers, 2.12.1920.